بانک سلول های بنیادی چیست و چرا به آن نیاز داریم؟

برای اینکه بدانیم بانک «سلول‌های بنیادی» (Stem cells) چیست و چه چیزی در آن نگهداری می‌شود ابتدا باید دربارهٔ سلول‌های بنیادی بدانیم. سلول بنیادی، سلولی است که دارای دو ویژگی بسیار مهم «توانایی تکثیر» و «تبدیل به انواع سلول‌های دیگر» است. بدین معنا که یک سلول بنیادی می‌تواند تبدیل به سلول‌های تخصصی همچون سلول‌های قلب، معده، روده، کبد و دیگر اندام انسان شود.

سلول‌های بنیادی در تمام بافت‌های بدن وجود دارند و هنگامی که به بدن انسان آسیبی می‌رسد یا جراحتی بدان وارد می‌شود و بخشی از سلول‌های بدن از بین می‌روند، این سلول‌ها در یک فرایند طبیعی جایگزین سلول‌های آسیب دیده می‌شوند. با این حال بدن انسان در صورتی سلول‌های تخصصی دچار بیماری یا آسیب شدیدی همانند سرطان شوند، قادر نخواهد بود طی فرایندهای طبیعی، سلول‌های بنیادی را جایگزین آنها کند. از همین رو دانشمندان با استفاده از سلول‌های بنیادی برای بوجود آوردن سلول‌های تخصصی بهره می‌گیرند و این سلول‌ها را جایگزین سلول‌های بیمار یا آسیب دیده بدن می‌کنند.

چرا به بانک سلول‌های بنیادی نیاز داریم؟

تحقیقات روی سلول‌های بنیادی نشان داده‌است که از این سلول‌ها می‌توان برای درمان طیف وسیعی از بیماری‌هایی که تا کنون درمان قطعی نداشته‌اند بهره جست. بیماری‌های همچون تالاسمی، سرطان خون، ضایعات مغزی، فلج مغزی، آنمی، بیماری‌های که ارتباط مستقیمی با سلول‌های بنیادی دارند و حتی ام اس و دیابت نیز از طریق پیوند سلول‌های بنیادی به مغز استخوان قابل درمان هستند. علی‌رغم پتانسیل درمانی بالای سلول‌های بنیادی در حال حاضر از آن‌ها بیشتر برای درمان بیماری‌هایی که منشأ خونی دارند استفاده می‌شود. بیماری‌هایی همچون انواع سرطان‌های خون، کم خونی‌های مادرزادی، تالاسمی و نقص سیستم ایمنی بوسیله سلول‌های بنیادی درمان می‌گردند.

بیمارانی که می‌بایست توسط سلول‌های بنیادی درمان شوند نمی‌توانند هر سلولی را دریافت کنند. زیرا سلول‌های بنیادی هر انسان نوعی آنتی‌ژن مخصوص به خود را دارد که به انسان‌های دیگر نمی‌خورد. برای پیوند سلول‌های بنیادی به یک بیمار لازم است آنتی‌ژن HLA شخص دهنده و گیرنده یکسان باشد. از همین رو به مکانی همانند بانک نیاز است تا سلول‌های بنیادی یا خون حاوی آن در آنجا نگهداری شود تا هنگامی که یک شخص بیمار، برای درمان خود به سلول‌های بنیادی احتیاج پیدا می‌کند، متخصصان مناسب‌ترین سلول بنیادی برای وی را انتخاب و به وی پیوند بزنند. به این مکان، بانک سلول‌های بنیادی گفته می‌شود.

خون بند ناف بهترین منبع سلول‌های بنیادی

با گسترش تحقیقات در زمینه سلول‌های بنیادی، محققان به دنبال آن بودند که به منابع غنی استخراج سلول‌های بنیادی دسترسی پیدا کنند. در همین زمینه محققان منابع مختلف و متفاوتی بررسی کردند. از جمله منابعی که پژوهشگران موفق شدند از آن سلول‌های بنیادی استخراج کنند «مغز استخوان»، «خون محیطی» و «خون بند ناف» بود. در حالی که استخراج سلول‌های بنیادی از مغز استخوان حتی باوجود بی‌حسی بسیار دردناک بود در خون محیطی نیز سلول‌های بنیادی اندکی یافت می‌شد، خون بند ناف به بهترین منبع برای سلول‌های بنیادی تبدیل شد.

خون بند ناف از سویی بسیار بیش از سایر منابع در دسترس است و از سوی دیگر مملو از سلول‌های بنیادی می‌باشد. از همین رو محققان به این نتیجه رسیدند که از این منبع، که تا پیش از این بعد از زایمان به عنوان یک زباله دور ریخته می‌شد، برای فراهم کردن سلول‌های بنیادی استفاده کنند.

بانک خون بند ناف در ایران

پس از آشکار شدن ارزش سلول‌های بنیادی در درمان بیماری‌های لاعلاج و همچنین وجود فراوان این سلول‌ها در خون بند ناف، تشکیل بانک‌ سلول‌های بنیادی برای نگهداری خون بند ناف مورد توجه مسئولان و متخصصان قرار گرفت. امروزه بانک‌های زیادی به صورت اختصاصی و عمومی برای ذخیره‌سازی خون بند ناف در سرتاسر جهان راه اندازی شده‌است.
در ایران نیز با تلاش «پژوهشگاه رویان» جهاد دانشگاهی و «شرکت گسترش صنعت علوم زیستی» (لیدکو) در سال ۱۳۸۴ «شرکت فناوری بن یاخته‌های رویان» فعالیت خود را با هدف تأمین سلول‌های بنیادی مورد نیاز برای درمان آغاز کرد.

این شرکت در سال ۱۳۸۵ مجوز فعالیت خود از وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی دریافت نمود و کار خود را در جهت ارائه خدمات جمع‌آوری، جداسازی و ذخیره‌سازی سلول‌های بنیادی خون بند ناف نوزادان شروع کرد. شرکت فناوری بن یاخته‌های رویان در حال حاضر بزرگ‌ترین بانک ذخیره خون بند ناف در غرب آسیا محسوب می‌شود.

بانک سلول‌های بنیادی خصوصی

در بانک سلول‌های بنیادی خصوصی یا خانوادگی، خون بند ناف نوزاد توسط والدین در اختیار بانک قرار داده می‌شود. بانک نیز در مقابل دریافت هزینه‌های نگهداری، این نمونه را تا زمانی که خانواده‌ها تمایل دارند نگهداری می‌کند، تا در صورت نیاز، آن را در آینده برای خود خانواده یا فرد دیگری که از نظر ژنتیکی با نمونه سازگاری کافی داشته باشد، مورد استفاده قرار دهد.

براساس استانداردهای جهانی خون بند ناف در بانک سلول‌های بنیادی بین ۱۵ تا ۲۰ سال قابل ذخیره‌سازی است. اما از نظر علمی بهترین زمان برای استفاده از سلول‌های بنیادی خون بند ناف در ۵ سال اول نگهداری آن است. اگر خانواده ای از ادامه نگهداری و ذخیره نمونه خون بند ناف نوزاد خود در بانک خصوصی انصراف دهد می‌تواند نمونه را به بانک عمومی اهدا کند.

دیگر اینکه اگر مادر پیشینه ابتلا به بعضی از بیماری‌ها یا مصرف داروهای خاصی را داشته باشد بانک خصوصی از وی نمونه ای برای نگهداری نخواهد پذیرفت. همچنین هر نمونه‌ای قابلیت فریزشدن را ندارد. برای مثال بر اساس استانداردهای موجود، می‌بایست حداقل ۶۰۰ میلیون سلول بنیادی در یک نمونه وجود داشته باشد تا بتوان آن را فریز و ذخیره کرد.

بانک سلول‌های بنیادی عمومی

در بانک سلول‌های بنیادی عمومی، خانواده در صورتی که تمایل داشته باشند، خون بند ناف نوزاد خود را اهدا می‌کنند تا از سلول‌های بنیادی آن برای فرد دیگری که به پیوند آن نیاز دارد، استفاده شود. البته خود فرد نیز می‌توان در آینده از این نمونه استفاده کند اما هیچ ضمانتی برای این امر وجود ندارد.

زمانی که خانواده خون بند ناف نوزاد خود را به بانک عمومی اهدا می‌کند دیگر مالکیتی بر روی آن ندارد و این نمونه به مالکیت بانک خون بند ناف در می‌آید. بانک نیز موظف است این نمونه‌های ذخیره شده را به صورت رایگان در اختیار بیماران نیازمند قرار دهد. هزینه‌های نگهداری از خون بند ناف در بانک عمومی توسط دولت و موسسات خیریه تأمین می‌شود.