توسعه طلبی ترکیه در قالب رویکرد پان ترکیسم و پان تورانیسم

اردوغان در پی جنبش پان ترکیسم است که هدف آن اتحاد ترک ها در هر گوشه کره زمین برای دستیابی به برتری جهانی است. این مفهوم در قلب توسعه طلبی ترکیه نهفته است.

سخنان تهاجمی اردوغان در این اواخر همراه با شور و شوق ملی گرایی حاصل از تاریخ امپراطوری عثمانی، نشان از افزایش علاقه مندی اردوغان به تحکیم پایگاه پشتیبانی خود در قالب سیاست خارجی توسعه طلبانه وی دارد.

جغرافیایی که در مفهوم توسعه طلبی ترکیه نهفته شده به پهنه وسیعی از جنوب اروپا تا آسیای مرکزی اشاره دارد که ترکیه تحت نظر اردوغان سیاست خارجی فعالانه ای را در آن دنبال می کند. بنظر می رسد ترکیه با تعامل مستقیم در روند سیاسی لیبی، حفظ حقوق حاکمیت ترکیه و ترکهای قبرس شمالی در مدیترانه شرقی، جایگاه مستقل خود را در منطقه مدیترانه حفظ نموده و در یک دستور کار جدید برای به ثمر رسیدن سیاست های فعال خود در سراسر منطقه از اندلس در جنوب اسپانیا تا بخارا در ازبکستان به دستکاری ژئوپلیتیکی در اوراسیا می پردازد.

سیاست خارجی معاصر ترکیه مبتنی بر پان اسلامیسم برگرفته از هویت اسلامی همراه با بهره گیری از تجدید الگوی تمدنی بازمانده از امپراتوری عثمانی به عنوان نئوعثمانیسم بوده که در آمیختن با آموزه های امنیت ملی مانند “وطن آبی” راه را برای تقویت بنیان های قدرت اقتصادی، نظامی و سیاسی جهت ادامه نقش فعالانه ترکیه در عرصه وسیعتری باز خواهد کرد.

ترکیه با پر کردن خلا ژئوپلیتیک در مدیترانه شرقی تعهد قاطعانه خود در دفاع از مرزهای دریایی و حاکمیت ملی خود را نشان داده و سپس با دخالت در جنگ قره باغ به منظور تأمین امنیت قفقاز جنوبی و گشودن دروازه ای از آناتولی به سوی آسیای مرکزی رویای پان ترکیستی و تورانیستی خود را دست یافتنی نموده است. این نمایش های قدرت سخت و تهاجمی اردوغان در خاورمیانه، با ورود به آسیای میانه آرام تر شده و قدرت نرم از طریق تجارت و سرمایه گذاری به بازوهای نفوذ انقره تبدیل می شوند.

آسیای مرکزی به علت دارا بودن منابع انرژی برای امنیت انرژی جهانی خصوصا امنیت و ثبات منطقه یورو-آتلانتیک حیاتی بوده و از نظر استراتژیک دارای اهمیت بسیار است. این منطقه علاوه بر این که قطب اصلی خطوط لوله گاز و نفت بوده، به لحاظ دارا بودن دالان های تجاری دارای اهمیت ژئواکونومیک است. از این رو یک آسیای میانه با ثبات و مستقل قادر است تا سیاست های اقتصادی بین المللی را به سوی خود جذب کند.

ترکیه تلاش دارد تا روابط تاریخی، زبانی و فرهنگی مشترک با آسیای مرکزی را دستاویز طیف وسیعی از تعاملات تجاری کند. کشورهای ترکیه و آسیای میانه بخشی از یک جامعه گسترده از اقوام ترک و مجموعه ای از گروه های قومی و زبانی هستند که از مدیترانه تا سیبری گسترش یافته اند. احیای ایده همبستگی پان ترکی راه را برای ایجاد اتحادی ترکی در سراسر آسیای میانه و قفقاز هموار کرده است و شورای ترک یا “شورای همکاری کشورهای ترک زبان” که در اکتبر ۲۰۰۹ میان ترکیه، جمهوری آذربایجان، قزاقستان و قرقیزستان با هدف تقویت تعاملات این کشورها در حوزه های مختلف تاسیس شد، بدان قوام می بخشد. ترکیه تلاش دارد تا از طریق “شورای همکاری کشورهای ترک زبان” با محیط پیرامونی خود رابطه ای گسترده و قوی برقرار کند. نفوذ انقره در آسیای مرکزی و قفقاز موجب می شود تمامی اعضای شورا از حوزه بزرگ فرهنگی و تاریخی جهان ترک سود ببرند.

از نظر اقتصادی، ترکیه نزدیکترین مسیر تجاری از آسیای مرکزی به سوی کشورهای اروپایی است و در مسیر عکس، آسیای مرکزی و قفقاز کوتاهترین مسیر تجاری بین ترکیه و کشورهای جنوب شرقی آسیا، چین و جاپان هستند. قرارگیری قفقاز در این مسیر به معنای آن است که راه نفوذ ترکیه به کل منطقه آسیای میانه از قفقاز می گذرد و قفقاز را به مهمترین دروازه ترکیه برای توسعه روابط اقتصادی و تجاری با جمهوری های آسیای مرکزی تبدیل می کند. وجود ذخایر انرژی آسیای مرکزی و حوزه خزر و انتقال آن از طریق قفقاز به بازارهای جهانی چشم انداز استراتژیک ترکیه را برای ساخت خط لوله باکو-تفلیس-جیحان آشکار ساخته و بدین گونه مداخلات انقره در جنگ ۴۴ روزه قره باغ که در اکتبر ۲۰۲۰ شروع شده بود، توجیه خواهد شد.

از نظر سیاسی، پروژه پان تورانیسم اردوغان نسخه جدیدی از رقابت ژئوپلیتیک با چین و روسیه در آسیای مرکزی را در قالب “سیاست تعادل قدرت” مهیا می سازد. ترکیه با پذیرش نقش هژمونیک روسیه در آسیای مرکزی و با آگاهی از اشتیاق کرملین در ادغام جمهوری های جدا شده از بدنه شوروی در اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU)، همکاری با مسکو را انتخاب کرده است. بدین ترتیب پیگیری برنامه همکاری دفاعی ترکیه با قزاقستان و ازبکستان در چالش مستقیم با روسیه نخواهد بود.

چین رقیب دیگر ترکیه در منطقه با ابتکار کمربند اقتصادی جاده ابریشم (SREB)، توانسته آسیای مرکزی، روسیه، اروپای شرقی، مرکزی و غربی را در یک مسیر قرار دهد و از سال ۲۰۱۳ با توسعه ابتکار عمل جهانی یک کمربند -یک جاده (BRI) کوتاهترین راه را برای رسیدن به اروپا با گذشتن از آسیای مرکزی انتخاب کند. ترکیه از این میزان رشد اقتصادی چین در اوراسیا استقبال کرده و با پروژه کریدور میانی “middle corridor”گذر از طریق گرجستان، آذربایجان و دریای خزر، بر تکمیل کمربند اقتصادی جاده ابریشم چین نظر داشته است. از امتیازهای بازیگری ترکیه در درگیری‌های قره‌ باغ این بود که برای دسترسی به شرق خزر از طریق خاک ارمنستان، موقعیت خود را ارتقا داده و بازیگر موردنظر چین در این دالان می باشد.

سخن نهایی این که هدف انقره ایجاد روابط با کشورهای آسیای مرکزی بر اساس کدهای فرهنگی مبتنی بر پیوندهای تاریخی است تا بتواند در یک محور ژئوپلیتیکی جدید در قلب اوراسیا نفوذ کند. خانواده ترک در پنج جمهوری آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان و ازبکستان و همچنین اقلیت های ترک در مناطق دورتر در شرق روسیه و غرب چین زمینه ساز این نفوذ خواهند بود.

دکتر عبدالطیف نظری