مُندی‌گک، دشتی به پهنای یک تمدن

برخی مؤرخین و باستان‌شناسان، به افغانستان لقب موزه/ موزیم سرپوشیده یا سربسته داده‌اند که اسم بی‌مسمّایی نیست. واقعیت هم همین است؛ سرزمینی که اکنون افغانستان نامیده می‌شود، در گذشته، خاستگاه چندین تمدن بوده است.

این که در حال حاضر بین افغانستان و تمدن‌های گذشته ارتباطی وجود دارد یا خیر؟ بحث جداگانه ایست اما تمدن‌های زیادی از همین سرزمین سربرآوردند، رشد کردند و به تاریخ پیوستند. مناطق «سرخ کوتل» و «رباطک» در بغلان که کتیبه‌های آن مشهور اند، «طلاتپه» در جوزجان و «مندی‌گک» در قندهار، از جمله مناطق باستانی و تمدنی این مرزوبوم هستند که از یادها رفته اند.

قبلاً درباره کتیبه سرخ کوتل و گنجینه باختر در طلاتپه، مطالبی نوشته بودم و در این یادداشت، نکاتی را درباره منطقه تمدنی مندی‌گک باهم مرور می‌کنیم.

مندی‌گک عبارت از تپه کم ارتفاعی در 55 کیلومتری شمال شهر قندهار با 10 درجه مایل به غرب است که از جلگه اطراف خود تقریباً 30 متر ارتفاع دارد. مسافرانی که از شهر قندهار عازم زیارت شاه مقصود در منطقه «خاکریز» هستند پس از گذر از دره و کوتل (گردنه) شاه مقصود، به منطقه‌ای در حاشیه جاده می‌رسند که «سرگاو» و مندی‌گک نام دارد. محل دقیق مندی‌گک از دو کیلومتری سرگاو به سمت غرب شروع می‌شود که با مرکزیت یک تپه، حدود 10 کیلومتر طول و سه کیلومتر عرض دارد. تپه مندی‌گک در کنار رودخانه خشکی قرار گرفته که در زمان‌های دور، آب به صورت دائم در آن جاری بوده است. اکنون این رودخانه در فصل زمستان طغیان می‌کند که سرانجام به منطقه کشک‌نخود می‌پیوندد.

براساس اشیای کشف شده از مندی‌گک، این منطقه بیش از 4000 سال قدمت تاریخی دارد که تا 2000 سال قبل یکی از آبادترین مناطق به شمار می‌رفت. از سال 1951 تا سال 1957 یک هیئت باستان‌شناسی فرانسوی به اسم «دافا» به سرپرستی «میسوکزل» حفریاتی را در مندی‌گک انجام داد. از طبقه اول تا طبقه نهم حفاری، آثار نیمه کوچی بدست آمد که بر اساس آن می‌شود حدس زد که ساکنان اولیه آن زندگی نیمه‌عشایری داشته‌اند. از این طبقات به طور عمده استخوان حیوانات و خشت‌های خام به دست آمده است. از طبقه نهم به بالا وسائل بهتر و پیشرفته‌تر کشف گردید تا این که ابزار آلات مسی و مفرغی و سفال‌های منقوش ظاهر شد. روی سفال‌ها اشکال حیوانات و پرندگان از قبیل قوچ، فیل، کبک و همچنین تصاویر گل و گیاه دیده می‌شود.

پیشه‌ورانی که سفالگری را هزاران سال پیش از امروز در مندی‌گک ابداع کردند، از هنر و استعداد پیشرفته‌ای برخوردار بوده و حتی می‌شود ادعا کرد که هنر سفالگری از مردمان مندی‌گک به تمدن‌های دیگر راه یافته است. همچنین در این حفریات تندیس‌های زنانه نیز بدست آمده که بر اساس نظریه «آ-کاژدان» محقق و دانشمند روسیه، این مجسمه‌ها، شاید گوشه‌ای از مفاهیم مذهبی و یا خصوصیات تکامل اجتماعی مردمان این منطقه را تمثیل کند. باستان شناسان تمدن مندی‌گک را با تمدن‌های «مصر باستان»، «موهنجودارو» و «آراپه» در سند مقایسه کرده‌اند. تمدن مندی‌گک هرچند که از نگاه فنون، پیشرفت چشم‌گیری داشته است ولی در عقاید دینی و مذهبی مانند تمدن‌های دیگر جهان دچار خرافات بوده و تصورات ساکنین آن نسبت به مرگ و مردگان فوق العاده مبهم بوده است. آنان مانند ساکنان قدیمی سیستان، مردگان را به همراه لوازمی از قبیل خوراک، پوشاک، جنگ افزار و ادوات پیشه او دفن می‌کردند. «احمد علی کهزاد» مورخ شهیر کشور در کتاب «افغانستان در پرتو تاریخ» در قسمت معرفی مناطق باستانی افغانستان، شرح مفصلی درباره مندیگک نوشته است.

در مورد اینکه پایان کار تمدن ساکنان مندی‌گک به کجا ختم شد؟ اختلاف نظر است ولی تغییر مسیر رودخانه از دلایل عمده آن گفته شده است.  قابل ذکر است که در گذشته‌های دور، سرچشمه رود مندی‌گک از سرچشمه‌های وادی ارغنداب و هلمند جدا نبوده است. براساس نظریات زمین شناسان، بستر رودخانه‌های ارغنداب و هلمند یخچالی است، یعنی اینکه بر اثر فرسایش با آب می‌لغزد و فرورفتگی پیدا می‌کند. براساس این نظریه مجرای ارغنداب و هلمند به مرور زمان، پایین رفته ولی رود مندی‌گک به حالت سابق باقی مانده و خشکیده است.

در سال‌هایی که این منطقه توجه باستان‌شناسان فرانسوی را جلب کرد، افغانستان آبستن حوادثی بود که تاکنون از آن رهایی نیافته است. این اتفاق برای دانشمندان روسی در منطقه طلاتپه جوزجان نیز در آستانه آشوب‌های سال 1357 خورشیدی رخ داد اما هر طور بود، از طلاتپه بیش از 20 هزار قطعه طلا کشف شد که اکنون به نام گنجینه باختر مشهور است. شاید روزی مندی‌گک نیز سکوتش را بشکند و ناگفته‌های خود را هویدا کند.

سخن آخر این که بارها و بارها از منطقه مندی‌گک عبور نموده و برخی مواقع نیز ساعت‌ها در آنجا توقف کرده ام. این منطقه هنوز اسرار زیادی را در خود پنهان کرده است؛ وقتی رهگذران به پهنای دشت آن خیره می‌شوند، سکوتی را که از ناگفته‌ها حکایت دارد، احساس می‌کنند. اینجا مُندی‌گک، دشتی به پهنای یک تمدن است.

سه تصویر خصوصی زیر، منطقه مندی‌گک را از زاویه‌های مختلف به تصویر کشیده است. عکس چهارمی نیز از «Google Earth» است که این منطقه را از هوا نشان می‌دهد.

محمد مرادی