درباره منار جام چه می‌دانیم؟

سلسله غزنویان در غزنی، آخرین نفس‌هایش را می‌کشید. سلسله سلجوقیان، در ماوراءالنهر یا آسیای مرکزی، متولد شده بود و در حال قدم برداشتن به‌سوی سرزمین فارس بود.

در چنین شرایطی، در شرق خراسان یا دقیق‌تر در حدفاصل هرات و غزنی، سلسله دیگری اعلام وجود کرد که آن را به سلسله غوریان می‌شناسیم.

غوریان که در تاریخ به «آل‌شنسب» نیز معروف‌اند، از صدر اسلام در سرزمینی که به نام «غرجستان» یا «جبال غور» یاد می‌شد و اکنون در ولایت غور افغانستان واقع شده است، زندگی می‌کردند.

سلسله غوریان، در نیمه اول قرن ششم هجری قمری به میان آمد و فرمانروایی شاهان آن، نزدیک به یک قرن ادامه داشت.

«علاءالدین حسین»، «غیاث‌الدین» و «شهاب‌الدین» از مشهورترین شاهان غوری هستند. علاءالدین در سال ۵۴۵ هجری با لشکر خشمگین از جام غور حرکت کرد، وارد هلمند شد، قندهار را پشت سر گذاشت، زابل را درنوردید و یک شبه خود را به دروازه‌های غزنی رساند.

او غزنی را به انتقام کشتن برادرانش توسط سلاطین غزنوی، به آتش کشید که گفته می‌شود هفت شبانه‌روز می‌سوخت.

زبان دربار غوریان، فارسی بود و علاءالدین خود به زبان فارسی شعر می‌سرود. او پس از به آتش کشیدن شهر غزنی، شعر معروفی سرود که با این ابیات شروع می‌شود:
جهان داند که من شاه جهانم
چراغ دوده عباسیانم
علاءالدین حسین ابن حسینم
که باقی باد ملک جاودانم

«فخرالدین مبارک‌شاه» از شاعران برجسته دربار غوریان بود. سروده او درباره محبت غوریان به امام علی(ع) و اهل‌بیت(ع) پیامبر اسلام(ص) مشهور است که با این مطلع آغاز می‌شود:
به اسـلام در هیــچ منبــر نمــاند
که بر وی خطیبی همی خطبه خواند
کـه بـر آل یاسـین به لفــظ قبیـح
نکــردند لعنـت به وجـه صــریح

«منهاج سراج» مشهور به «جوزجانی» که بیشتر عمر خود را در شبه‌قاره هند گذراند، از مورخین دربار غوریان بود. کتاب ارزشمند «طبقات ناصری»، از او به یادگار مانده است.

پایتخت غوریان، «فیروزکوه»، منطقه‌ای دشوار گذر و کوهستانی بود. در ورودی پایتخت غوریان، منار خشتی واقع شده است که به «منار جام» معروف است. این منار با داشتن پله‌های داخلی و پیچ در پیچ، در ۶۲ کیلومتری منطقه «شهرک» در روستای موسوم به «جام»، واقع شده است.

موقعیت منار جام، به گونه‌ای است که رودخانه جام از کنار آن عبور می‌کند و اندکی بعد از جنوب به شمال، به رودخانه خروشان «هریرود» می‌پیوند.

ارتفاع منار جام، ۶۳ متر است که پس از «منار قطب» در هند با ۷۳ متر، دومین منار بلند آجری جهان محسوب می‌شود.

منار جام در حدود سال‌های ۵۹۰ هجری قمری در زمان شهاب‌الدین غوری ساخته شده است. دقیقاً نمی‌دانیم که منار جام با چه هدف و کاربردی بنا گردیده اما می‌توان آن را نماد هنر، شکوه و عظمت خراسان و سلاطین غوری دانست.

این منار هشت‌ضلعی که با کاشی‌های فیروزه‌ای آراسته شده، مزین به آیاتی از سوره مریم و سایر متون دینی است.
منار جام، به خاطر میراث جهانی، شاهکار تاریخی و نمای زیبا، در جون ۲۰۰۲ توسط سازمان آموزش، علمی و فرهنگی یونسکو در فهرست میراث فرهنگی جهان قرار گرفت.

باوجوداین خبر خوش، اما خطر فرسایش و فروپاشی منار جام، همواره از دغدغه‌های جامعه فرهنگی افغانستان محسوب می‌شود.

درگذشته گفته می‌شد که این منار، دو درجه به سمت رودخانه، انحنا پیدا کرده و کج شده است اما اخیراً انحنای آن بیشتر شده و جاری شدن سیلاب‌های دو روز اخیر، خطر فروریزی آن را بیش از هر زمان دیگری افزایش داده است.

سقوط منار جام نه تنها سرشکستگی بزرگ برای دولت افغانستان خواهد بود بلکه با این اتفاق ناخوشایند، ملت این کشور نیز به خاطر بی‌توجهی به میراث گذشتگان‌شان، مورد سرزنش جهانیان قرار خواهد داد.

سخن پایانی این که اگر در حال حاضر، دولت دلسوزی برای حفظ ارزش‌های معنوی افغانستان وجود می‌داشت، برای جلوگیری از تخریب منار جام، فوری اقدام و با حداکثر هزینه صد هزار دالر، آبروی خود و ملت را حفظ می‌کرد.

محمد مرادی