آیا بی ثباتی جدیدی در انتظار عراق است؟

سال ۱۳۹۸ منطقه غرب آسیا پر التهاب و پرتنش بود. در این میان اما عراق را می توان پیشانی تحولات منطقه دانست. از منظر تئوریک و فارغ از تحولات سال گذشته عراق، فروپاشی یک دولت در مرزهای سرزمینی اش، کشور را تا آینده غیرقابل پیش بینی، درگیر بی ثباتی می سازد. وضعیت عراق پس از حمله نظامی آمریکا در سال ۲۰۰۳ و به دنبال آن فروپاشی نظام سیاسی را در همین چارچوب می توان ارزیابی کرد. بنابراین، عراق به دلیل از دست دادن شاکله دولت در سال های اخیر همواره در معرض منازعات قرار داشته است. علاوه بر اثرپذیری عراق از تحولات منطقه ای و بین المللی، پویش های سیاست داخلی نیز در این کشور، پیچیده است. از این رو، تحلیل و ارزیابی تحولات سیاسی عراق به صورت همه جانبه، موشکافانه و واقع گرایانه واجد اهمیت می باشد.
تنش های لفظی و میدانی ایران و آمریکا

با افزایش تنش میان ایران و آمریکا در ماه های اخیر، یکی از کشورهایی که واشنگتن مجموعه ای از اقدامات سیاسی، اقتصادی و امنیتی را برای فشار بر منافع تهران در آن اتخاذ کرده، عراق است. در واقع اقدامات آمریکایی ها در عراق برای اعمال فشار بر ایران را می توان از دو جنبه مورد ارزیابی قرار داد: نخست تحرکات دیپلماتیک و رسانه ای و دوم اقدامات عملی با ابعاد اقتصادی و امنیتی. به این ترتیب، آمریکا تلاش می کند این گزاره را میان جامعه عراق تقویت کند که ایران، عراق را عرصه ای برای تنش با آمریکا می داند و تعامل بیشتر تهران و بغداد به معنای آسیب دیدن عراق از منازعه تهران و واشنگتن است؛ موضوعی که البته برخی جریان های داخلی عراق نیز به آن دامن می زنند. علاوه بر آنچه بیان شد، آمریکا خواستار کاهش مبادلات تجاری دو کشور و به صورت مشخص کاهش صادرات ایران به عراق است. به نظر می رسد همکاری های سیاسی و امنیتی ایران با دولت و گروه های مختلف عراقی و اهمیت این کشور به عنوان دومین مقصد کالاهای تجاری ایران از یک سو و جایگاه عراق در نقشه کلان ایران برای برقراری محور تهران- بغداد و دمشق باعث شده تا ایالات متحده، عراق را به عنوان مکانیسمی برای تنگ تر کردن حلقه تحریم و فشار بر ایران مدنظر قرار دهد.
واقعیت اما آن است که مسائل بین تهران و واشنگتن بسیار اساسی تر و ریشه دارتر از آن هستند که مواجهه طرفین در عراق، تنها بخشی از این مشکلات است.

به بیان دیگر، عراق تنها قطعه ای از پازل تنش ایران و آمریکاست و البته تفاوت مهمی با برخی از پرونده های دیگر بین دو طرف دارد و ان این که هردو بازیگر در عراق حضور و نفوذ موثر و مهمی دارند. حد اقل در کوتاه مدت نه تهران می تواند از نقش واشنگتن در عرصه سیاست و اقتصاد عراق بکاهد و نه واشنگتن می تواند مانع روابط اقتصادی و فرهنگی ایران با عراق شود. ایران نه تنها در بیت شیعی، بلکه در بیت سنی و کرد هم با بازیگران فعال، روابط عمدتا حسنه ای دارد و تغییر قانون انتخابات، برکناری نخست وزیر و حتی تغییر سیستم سیاسی باعث کاهش نفوذ ایران نمی شود. به هر روی به نظر می رسد عراق در سال جاری نیز کشور نا آرامی باشد و با بی ثباتی جدیدی دست و پنجه نرم خواهد کرد. به عبارت دیگر، ساخت دولت در عراق با توجه به مختصات تاریخی این کشور، مسیر دشواری خواهد داشت و باز تولید بی ثباتی در ان، به دلیل فساد، بیکاری، فرصت طلبی جناح های سیاسی و بافتار متکثر و متناقض از یک سو و نفوذ و نقش آفرینی ایران و آمریکا از سوی دیگر، چندان دور از ذهن نخواهد بود.

نقش آفرینی عربستان با هدف رقابت با ایران

عربستان سعودی در سال های اخیر با هدف رقابت با ایران از یک سو و نفوذ سیاسی در عراق از سوی دیگر، سرمایه گذاری های اقتصادی خود در این کشور را افزایش داده است. ریاض یکی از بازیگران منطقه ای است که تلاش می کند تا نقش پر رنگ تری در عراق پساداعش داشته و ناکامی های پیشین خود را جبران کند. سعودی ها از ابتدای سال ۲۰۱۶ و پس از بازگشایی سفارت خود در بغداد، علاوه بر برنامه ریزی گسترده برای نفوذ سیاسی و فرهنگی در عراق، سرمایه گذاری اقتصادی در این کشور را نیز شدت بخشیدند. سعودی ها این نکته را درک کرده اند که به دلیل عمق اثرگذاری سیاسی ایران در عراق از یک سو و توان پایین تهران برای سرمایه گذاری های کلان( به دلیل تحریم) از سوی دیگر، نقش آفرینی اقتصادی عربستان در عراق می تواند نفوذ سیاسی و فرهنگی ریاض را به تدریج در عراق افزایش دهد. چنان که تشکیل شورای هماهنگی اقتصادی عراق و عربستان و رشد۲/۵ برابری مبادلات تجاری دو کشور از سال ۲۰۱۷ تا کنون، نشان دهنده تلاش عربستان برای نقش آفرینی موثرتر در اقتصاد عراق است. بنابراین با توجه به اثرگذاری سیاسی ایران در تحولات سیاست داخلی عراق، به نظر می رسد سعودی ها بیشترین تلاش خود را برای گسترش ارتباطات تجاری خود با عراق انجام می دهند تا از این طریق حضور سیاسی و نفوذ فرهنگی خود را تقویت کنند.

نتیجه گیری

شکنندگی دولت و اثرپذیری ساختار سیاسی عراق از محیط پیرامونی خود، سبب شده تا این کشور صحنه رقابت و رویارویی بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای باشد. ایران، امریکا، عربستان و ترکیه مهم ترین بازیگرانی هستند که با اثرگذاری و اهداف متفاوت تا کنون به نقش آفرینی در عراق پرداخته اند. در این میان اما می توان گفت این جمهوری اسلامی و ایالات متحده هستند که بازیگران ژئوپلتیک در صحنه سیاسی و امنیتی غرب اسیا از جمله در پرونده عراق به شمار می روند. بر این اساس، هنوز پاسخ این پرسش ها کماکان مبهم است: آیا ساخت دولت در عراق، قوام می یابد؟ آیا عراق توان ایجاد توازن در سیاست خارجی خود را دارد؟ و در فرجام این که آیا بی ثباتی جدیدی در انتظار عراق است؟

نویسنده: دکتر عبدالطیف نظری