نبش قبر در قانون و نظر مراجع تقلید چه حکمی دارد؟

نبش قبر یعنی اینکه جسد یک میت که دفن شده‌است، مشخص و آشکار شود. در احکام اسلامی و فقه شیعه این عمل حرام است. در دین اسلام بر حفظ حرمت و شأن اجساد مسلمان، حتی اجساد کودکان و دیوانگان بسیار تأکید شده‌است. به همین سبب شکافتن و نبش قبری که باعث عیان شدن جسد متلاشی شده میت گردد، توهین و هتک حرمت وی محسوب شده و بر طبق نظر تمامی فقها حرام است.

با این حال اگر قبری کنده و خاک آن خارج شود آنهم بدون اینکه جسد مشخص گردد این نبش قبر حرام محسوب نمی‌شود. همچنین اگر میت را روی زمین قرار دهند و بر روی جسد وی بنایی ساخته شود یا در تابوتی از جنس سنگ و مانند آن قرار گرفته باشد و سپس وی را آن خارج کنند نیز حرام نمی‌باشد.

نبش قبر در قانون ایران

از آنجایی که قوانین ایران عمدتاً از فقه شیعه سرچشمه گرفته و چنانچه گفته شد نبش قبر براساس فقه شیعه حرام است، براساس قوانین ایران این حمل خلاف قانون بوده و مجازات‌هایی در پی دارد.

در همین رابطه در ماده ۶۳۴ قانون مجازات اسلامی آمده‌است که «هر کس بدون مجوز مشروع، نبش قبر نماید، به مجازات حبس از سه ماه و یک روز تا یک سال محکوم می‌شود و هر گاه جرم دیگری نیز با نبش قبر مرتکب شده باشد به مجازات آن جرم هم محکوم خواهد شد.».

حرمت نبش قبر و همچنین جرم انگاشتن آن در این قانون، به جهت حفظ احترام و شأن جسد مؤمنین تعیین شده‌است. اگرچه براساس ماده ۶۳۴ قانون مجازات اسلامی تفاوتی در جرم بودن نبش قبر مسلمان و غیرمسلمانان وجود ندارد.

نظر مراجع تقلید درباره نبش قبر

در حالی که شکافتن قبر میت براساس احکام اسلامی حرام است اما در مواردی استثنائی مجوز انجام آن صادر شده‌است. مراجع تقلید دربارهٔ چگونگی و جزئیات نبش قبر نظرات متفاوتی دارند. بر همین اساس شماری از فقها شکافتن قبر و خارج کردن جسد را در شرایطی خاص مجاز می‌دانند. در ادامه نظر شماری از آیات عظام در این باره را بررسی می‌کنیم.

آیت‌الله خامنه‌ای

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی بر این نظرند که نبش قبر جایز نیست مگر آنکه بدن تبدیل به خاک شده باشد. ایشان معتقدند که «تخریب قبور مؤمنین و نبش آنها جایز نیست، حتی اگر برای تعریض کوچه‌ها باشد، و در صورت وقوع نبش قبر و آشکار شدن بدن میّت مسلمان یا استخوان‌های آنکه هنوز پوسیده نشده‌اند، واجب است دوباره دفن شوند».

رهبر انقلاب در جواب به این سوالات که «بیرون آوردن جنازه میت با توجه به مدت مدیدی که از دفن آن می‌گذرد و انتقال آن به قبرستان دیگر چه حکمی دارد؟» و «امکان دارد از محل قبرستان خاک‌برداری شود و در اثر خاک‌برداری اجساد و بقایای آنها نمایان گردند، در این صورت حکم شرعی چیست؟» چنین پاسخ می‌دهند که «نبش قبر و بیرون آوردن اجساد، جایز نمی‌باشد مگر آنکه خود قبور با حفر اطراف آن و بتون‌ریزی بدون آن‌که مستلزم نبش قبر شود، منتقل گردد و در صورت خاک‌برداری و رؤیت جسد باید فوراً دفن شود.»

آیت‌الله حسین وحید خراسانی

از نظر آیت‌الله وحید خراسانی شکافتن قبر در چند مورد حرام نمی‌باشد. این موارد براساس آنچه در رساله ایشان آمده‌است به شرح زیر است.

• آنکه میّت در زمین غصبی دفن شده باشد و مالک زمین راضی نشود که در آن جا بماند.
• آنکه کفن یا چیز دیگری که با میّت دفن شده غصبی باشد و صاحب آن راضی نشود که در قبر بماند؛ و همچنین است اگر چیزی از مال خود میّت که به ورثه او رسیده با او دفن شده باشد و ورثه او راضی نشوند که آن چیز در قبر بماند مگر در صورتی که آن چیز مال کمی باشد، که در این صورت نبش قبر محلّ اشکال است.
• آنکه شکافتن قبر موجب هتک حرمت نباشد و میّت بی غسل یا بی کفن دفن شده باشد، یا بفهمند غسلش باطل بوده، یا به غیر از دستور شرع کفن شده، یا در قبر او را رو به قبله نگذاشته‌اند.
• آنکه برای ثابت شدن حقّی که اهم از حرمت میّت است، بخواهند بدن میّت را ببینند.
• آنکه میّت را در جایی که بی‌احترامی به اوست، مثل قبرستان کفّار یا جایی که کثافت و خاکروبه می‌ریزند، دفن کرده باشند.
• آنکه برای یک مطلب شرعی که اهمّیت آن از شکافتن قبر بیشتر است قبر را بشکافند، مثلاً بخواهند بچّه زنده ای را از شکم زن بارداری که دفنش کرده‌اند بیرون آورند.
• آنکه بترسند درنده ای بدن میّت را پاره کند، یا سیل او را ببرد، یا دشمن بیرون آورد.
• آنکه قسمتی از بدن میّت را که با او دفن نشده بخواهند دفن کنند، ولی احتیاط واجب آن است که آن قسمت از بدن را طوری در قبر بگذارند که بدن میّت دیده نشود.

آیت‌الله العظمی سید علی سیستانی

آیت‌الله العظمی سیستانی نبر بر این نظر هستند که «نبش قبر مسلمان، یعنی شکافتن قبر او اگرچه طفل یا دیوانه باشد حرام است، ولی اگر بدنش از بین رفته و خاک شده باشد اشکال ندارد.» با این حال ایشان نیز در موارد نبش قبر را حرام نمی‌دانند. این موارد در ادامه می‌آید.

• آنکه میت در زمین غصبی دفن شده باشد و مالک زمین راضی نشود که در آنجا بماند، و نبش هم موجب حرج نباشد. وگرنه لازم نیست مگر بر خود غاصب، و اگر نبش محذور مهم‌تری داشته باشد لازم نیست، بلکه جایز نیست، مانند اینکه موجب قطعه قطعه شدن بدن میت باشد، بلکه اگر موجب هتک باشد ـ بنا بر احتیاط واجب ـ جایز نیست، مگر اینکه خود میت آن زمین را غصب کرده باشد.
• آنکه کفن یا چیز دیگری که با میت دفن شده غصبی باشد و صاحب آن راضی نشود که در قبر بماند، و همچنین است اگر چیزی از مال خود میت که به ورثه او رسیده با او دفن شده باشد و ورثه او راضی نشوند که آن چیز در قبر بماند، ولی اگر میت وصیت کرده باشد که دعا یا قرآن یا انگشتری را با او دفن کنند، و وصیّت او نافذ باشد، برای بیرون آوردن اینها نمی‌توانند قبر را بشکافند؛ و در این مورد نیز استثنائی که در مورد قبل ذکر شد جاری است.
• آنکه شکافتن قبر موجب هتک حرمت نباشد و میت بی غسل یا بی کفن یا بی حنوط دفن شده باشد، یا بفهمند غسلش باطل بوده، یا به غیر از دستور شرع کفن شده یا حنوط شده، یا در قبر او را رو به قبله نگذاشته‌اند.
• آنکه برای ثابت شدن حقّی که مهم‌تر از نبش قبر یا مساوی آن باشد بخواهند بدن میت را ببینند.
• آنکه میت را در جایی که بی‌احترامی به اوست مثل قبرستان کفّار، یا جایی که کثافت و خاکروبه می‌ریزند دفن کرده باشند.
• برای یک مطلب شرعی که اهمیت آن از شکافتن قبر بیشتر است، قبر را بشکافند، مثلاً بخواهند بچه زنده را از شکم زن حامله‌ای که دفنش کرده‌اند بیرون آورند.
• آنکه بترسند درنده‌ای بدن میت را پاره کند، یا سیل او را ببرد، یا دشمن بیرون آورد.
• آنکه میت وصیت کرده باشد که او را به مشاهد مشرّفه نقل نمایند، چنانچه نقل دادن او محذوری نداشته باشد، ولی عمداً یا از روی جهل یا فراموشی در جایی دیگر دفن شده باشد می‌توانند در صورتی که موجب هتک حرمتش نشود، و محذور دیگری نداشته باشد، قبر او را نبش کرده و بدنش را به مشاهد مشرّفه نقل دهند. بلکه در این فرض نبش و نقل واجب است.