قدمگاه؛ محل سجده صاحب نظران

قدمگاه نام شهری در بیست و چهار کیلومتری نیشابور در استان خراسان رضوی می باشد، در قدیم این شهر را «اسفریس یا اسفرنس» می خواندند. براساس روایات تاریخی زمانیکه امام رضا(ع) در سفرش به مشهد از نیشابور خارج شدند هنگام نماز ظهر به مکانی رسیدند که آبی برای وضو گرفتن وجود نداشت و چون امام رضا(ع) خواستند برای اقامه نماز ظهر تیمم کنند به خواست خداوند آبی از زمین جوشید.

نام قدمگاه به خاطر نمازی که امام رضا(ع) در این مکان خواند بر این شهر گذاشته شده است. در قدمگاه یک سنگ مربعی شک در ارتفاع یک متری از سطح زمین بر دیوار نصب شده که بر روی آن نقش پای انسان به صورت فرو رفته وجود دارد: در ارتباط دو روایت وجود دارد: یکی از روایت ها می گوید امام رضا(ع) چون بر روی سنگی نماز خواندند نقش پای مبارک ایشان بر روی سنگ مانده و مردم به نشانه احترام این سنگ را بریده بر دیوار نصب کرده اند. براساس روایت دوم، این سنگ یادبودی ست که توسط  خود انسان حک شده است.

فوران چشمه در نیشابور

همان طور که گفته شد امام رضا(ع) هنگام حرکت از نیشابور به سمت مشهد در مکانی برای اقامه نماز توقف کردند و چون آبی برای وضو نبود به اذن خداوند آبی از زمین جوشید تا حضرت بتوانند وضو بگیرند. برخی ها معتقدند این آب منشأ پیدایش چشمه موجود در قدمگاه شده است اما عده ای از علما بر این باورند که جوشش آب در روستایی به نام ده سرخ(قریه الحمراء) اتفاق افتاده است. همچنین در نقل قولی از شیخ صدوق (متوفی سال ۳۸۱ هجری قمری) آمده است در نیشابور حمامی بود که به دلیل کم آب شدن چشمه نزدیک آن غیرقابل استفاده شده بود. بعد از اینکه امام رضا(ع) در این حمام بدن مبارک را شستند، آب چشمه فراوان شد و حمام در ادامه به حمام الرضا و سپس چشمه کهلان معروف گشت.

وسعت و روستاهایی که جزو قدمگاه محسوب می شوند:

امام رضا(ع) در مسیر خود به سوی مشهد از بسیاری از روستاهای نیشابور عبور کردند و این روستاها نیز جزء قدمگاه به شمار می آید. «روستاهای مویدیه، محله فز، تلاجرد، مربعه و رباط سعد» از توابع نیشابور مکان هایی بودند که امام رضا(ع) در حرکت به سوی مشهد از آنها گذشتند.

قدمگاه نیشابور که به واسطه توقف امام رضا(ع) در حرکت به سوی مشهد به این نام خوانده می شود و نقش فرو رفته پای انسان روی یک سنگ سیاه به ایشان منسوب می باشد از قدیم الایام تاکنون مکانی زیارتی برای شیعیان به حساب می آید. حافظ، شاعر معروف فارسی زبان، در وصف قدمگاه می گوید:

«سال ها سجده صاحب نظران خواهد بود  در زمینی که نشان از کف پای تو بود».

ساخت بقعه و بنای قدمگاه

براساس مستندات تاریخی، بقعه قدمگاه یا همان بنای قدمگاه که از زمان حرکت امام رضا(ع) از مدینه به سوی مرو و توفق در این مکان به یک مکان زیارتی برای شیعیان تبدیل شده در سال ۱۰۲۰ هجری قمری توسط شاه عباس صفوی و با طراحی شیخ بهایی ساخته شده است. شیخ بهایی در این سال در سفری که با شاه عباس صفوی به قدمگاه داشتند بنا را طراحی و به دستور شاه عباس ساخته شد.  

اسکندر ترکمان، منشی شاه عباس، می گوید این مکان به قدمگاه شهرت داشته اما برخی دیگر بر این عقیده اند تا قبل از دوره صفوی از انتساب این مکان به امام رضا(ع) سندی در دست نیست و پس از اینکه شاه شاه عباس مکان را بازسازی کرد نام قدمگاه را به خود گرفت. این مکان قبل از اینکه به قدمگاه نامگذاری شود، قدمگاه شاپور کسری نامیده می شد. سلطان محمد میرزا قاجار در سال ۱۳۲۷ هجری قمری در سفری که به قدمگاه داشته می نویسد چند باغ، چند کاروانسرا و حمام در کنار بقعه وجود داشته است. بقعه قدمگاه در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

اگرچه بنای قدمگاه در زمان حال به سده یازدهم هجری قمری باز می گردد که به دستور شاه عباس در دو طبقه با گنبد فیروزه ای رنگ و به شکل هشت گوش ساخته شده اما براساس مستندات تاریخی ۶۰ سال پس از ساخت بنا زلزله ای بنا را خراب کرد و شاه سلیمان صفوی آن را ترمیم کرد.

دلایل اهمیت این مکان تاریخی

اینکه قدمگاه یک مکان زیارتی برای شیعیان است درست اما اهمیت واقعی آن به خاطر وجود نقش پای انسان روی یک سنگ سیاه که به امام رضا(ع) منتسب است و نیز چشمه و باغ نیست.

اهمیت واقعی قدمگاه به خاطر خواندن یکی از مفروف ترین احادیث شیعه توسط امام رضا(ع) در این مکان است. امام رضا(ع) در حرکت از مدینه به سوی مرو، وقتی به نیشابور که در آن زمان از آبادترین و پرجمعیت ترین شهرهای خراسان بود رسید، مورد استقبال گسترده شیعیان قرار گرفتند که تعداد آنها نزدیک به یک صد هزار نفر ذکر شده است. امام رضا(ع) حدیث سلسله الذهب را در این مکان برای شیعیان خواند.

حدیث سلسله الذهب که به زنجیر طلا نیز معروف است و امام رضا(ع) به صورت سلسله وار از پدران خود شنیده چنین است:«پیامبر گرامی(ص) فرمود: جبرئیل برایم گفت که از خداوند متعال شنیدم: کلمه لااله الاالله وارد پناهگاه من شده و کسی که در پناهگاه من باشد از عذابم در امان است.»

باغ زیبای قدمگاه

کسانیکه از نزدیک قدمگاه را دیده اند به طور حتم از فضای دلنشین باغ قدمگاه یاد می کنند. بقعه یا همان بنای قدمگاه در درون یک باغ باصفا قرار گرفته است. وجود این باغ به جاذبه های تفریحی و گردشگری این مکان افزوده است. زمانیکه این باغ ساخته شده طرح خاصی برای آبیاری آن در نظر گرفته نشد چون توسط نهرهای زیادی آبیاری می شد اما در ادامه دو قنات برای آبیاری باغ ساخته شد. باغ در دامنه جنوبی کوهستان بینالود در فضایی که از اتصال دو تپه ایجاد شده قرار گرفته است. تاریخچه این باغ به دوران قبل از اسلام باز می گردد. این باغ را به شاهپور کسری نسبت داده اند.

به هر صورت اگر قسمت شما شد و برای زیارت قبر امام رضا(ع) به مشهد تشریف آوردید حتما سری هم به قدمگاه بزنید و علاوه بر زیارت از فضای دل نشین باغ نیز لذت ببرید.