تقابل منافع ملی آبی با درایت قابل حل است

بیش از سه دهه جنگ و بی نظمی و نداشتن حاکمیت قوی و نبود دولتی مقتدر در افغانستان بسیاری از فعالیت‌ها و انجام پروژه‌های زیر ساخت‌های اساسی از جمله استفاده بهینه از آب‌های قابل استفاده و در دسترس را غیر ممکن ساخته و مردم از مزایا و ارزش‌های آن محروم مانده اند.
دوکتور سید وحید ظهوری حسینی ؛ کارشناس ارشد حقوق بین الملل و تحلیلگر مسائل سیاسی با ارسال یادداشتی، موضوع ساخت بندهای آب در افغانستان و نگرانی های مطرح شده از سوی رئیس جمهور ایران در همایش بین‌المللی مقابله با گرد و غبار را مورد بررسی و واکاوی قرار داده است:

افغانستان کشوری کوهستانی، محاط به خشکه و تنها منابع آبی آن رودخانه هایی است که شاهرگ حیاتی کشور محسوب می‌شود.

از سویی بیش از سه دهه جنگ و بی نظمی و نداشتن حاکمیت قوی و نبود دولتی مقتدر در افغانستان بسیاری از فعالیت‌ها و انجام پروژه‌های زیر ساخت‌های اساسی از جمله استفاده بهینه از آب‌های قابل استفاده و در دسترس را غیر ممکن ساخته و مردم از مزایا و ارزش‌های آن محروم مانده اند.

در این راستا اندک حرکت‌هایی که افتان و خیزان با وجود نا امنی‌ها صورت می‌گیرد به هیچ‌وجه تا مدت‌های مدیدی شرایط بهره‌برداری از پروژه‌های آبی و بندسازی و حتی سایر پروژه‌ها را برای مردم مساعد نمی‌سازد تا در این رابطه برای بهره‌برداران رود هیرمند*(۱) موجب نگرانی بشود.

چنانچه از سالیان سال بدینسو بدون بحث‌های حقوقی حقابه ایران*(۲) از هیرمند و قراردادها و موافقتنامه‌های رسمی در رابطه با نحوه استفاده از آب هیرمند، این آب همیشه مورد استفاده قرار داشته اگرچه بعضاً با توجه به شرایط سیاسی کوتاه‌مدت، موقتاً محدود شده اما اکثراً آزاد بوده است و اگر مشکلی پسش آمده به شرایط اقلیمی و وضعیت کلی و منشاء آن ارتباط داشته است که نیازمند طرح و برنامه و درایت مناسب است.

منافع ملی هر کشوری اقتضا می‌کند تا به هر نحوی از کشور صیانت شود و این‌که داکتر روحانی رئیس جمهور ایران در همایش بین‌المللی مقابله با گرد و غبار گفته است: خشک شدن دریاچه هامون و گرد و غبار ناشی از آن نه تنها رنج مردم منطقه سیستان و بلوچستان بلکه رنج مردم افغانستان نیز خواهد بود، کاملا بجا و شایسته است و در راستای منافع ملی درست صحبت کرده اما دو نکته اینجا تکمیل پازل این گفتار را مشکل می‌سازد، یکی ارزش‌های انقلابی و اسلامی در قبال کشور همسایه، مسلمان و به قول امام راحل(ره)، مظلوم که ملت مجاهد آن تنها چشم امید به همکاری‌های منطقه‌ای بویژه ایران دوخته است تا از تجربه‌های موثر خود بهره‌مند شان ساخته و با راهکارهای بهتر و تلقی نوع دوستی برای طرفین استفاده شود و دیگر اینکه این موضوع نباید حساسیت، تحریک و یک‌جانبه گرایی را به همراه داشته باشد تا بهانه‌ای برای مخالفان دوستی دو ملت مبارز انقلابی و دشمن ستیز به وجود آورد.

روحانی افزود: «ما نمی‌توانیم در برابر آنچه که محیط زیست‌مان را تخریب می‌کند بی‌تفاوت باشیم، احداث بندهای متعدد در افغانستان و بندها در کجکی و کمال‌خان، سلما و دیگر سدها و بندها در شمال و جنوب افغانستان بر استان خراسان و سیستان و بلوچستان ما تاثیرگذار است.»

رییس جمهور ایران گفته اشت: «ما نمی‌توانیم بدون همکاری با کشورهای همسایه و منطقه و جهان در این معضل پیروز شویم.» «برای آنکه ما بتوانیم با این معضل به خوبی مواجهه کنیم و خطرات این تهدید را مهار کنیم هم نیاز به برنامه‌ریزی داریم و هم نیاز به سرمایه‌گذاری داریم و هم نیازمند همکاری منطقه‌ای و بین‌المللی هستیم.»

لذا اختلافات آبی و هیدروپلیتیک(سیاست آب) بین ایران و افغانستان تاثیر بسزایی بر امنیت مرزهای دوکشور خواهد داشت و می‌توان با رفع تناقض‌ها تقابل منافع ملی آبی را با درایت حل کرد تا به اظهارات و تذکرات این چنینی بعضی از نمایندگان پارلمان افغانستان که ذیلاً آورده می‌شود مواجه نشویم؛

صرف نظر از اظهارات نظیفه ذکی، نادرخان کتوازی و حفیظ الله بارکزی سه نماینده پارلمان که تندتر حرف زدند، همایون همایون معاون اول پارلمان(مجلس) افغانستان در این رابطه گفت: اظهارات مقام های ایرانی در مورد آب‌های افغانستان بی‌مورد است، آن‌ها باید کوشش کنند قراردادها را مطالعه کنند. او همچنان از ایران خواست نه تنها در مسایل آب‌ها، بلکه در مسایل امنیتی و فرهنگی افغانستان مداخله نکند.

همینطور رئیس مجلس به کمیسیون روابط بین المللی مجلس وظیفه سپرد تا قرارداد آب با ایران را از وزارت خارجه طلب و به تمام وکلا توزیع کند تا نقطه به نقطه خوانده شود و وکلا آگاهی داشته باشند.

عبیدالله بارکزی، عضو مجلس نمایندگان هم می‌گوید که افغانستان حق دارد در خاکش بند بسازد.

همچنان نصرالله صادقی زاده نیلی، عضو دیگر مجلس بر حل مسالمت آمیز آب های افغانستان با کشورهای همسایه تاکید کرده و می‌گوید: از حکومت تقاضا داریم موضوع آب‌های افغانستان را با احترام به حاکمیت ملی با کشورهای همسایه حل کند، تنها افغانستان نیست که با کشورهای همسایه سر موضوع آب مشکل دارد؛ بلکه کشورهای دیگر نیز چنین مشکلی دارند و یک راه حلی برایش پیدا کرده اند.

وی افزود: “ما بدون اینکه باهم درگیر شویم و بدون اینکه از الفاظ نادرست علیه همدیگر استفاده کنیم، امیدواریم حکومت افغانستان مسئولانه قدم بردارد و این موضوع را حل کند.”

این در حالیست که معاون سخنگوی رئیس جمهور افغانستان می‌گوید: حکومت افغانستان در چند سال گذشته نتوانسته است از منابع کشور بخصوص آب‌ها بهره ببرد، اما اکنون برای این کار به گونه جدی اقدام کرده است.

نجیب الله آزاد گفت: “این حق ما است که باید از آب‌های کشور خود بهره ببریم، حکومت افغانستان حق دارد که از منابع خود برای منافع ملت خود استفاده کند و این از اولویت‌های ما است.”

حکومت وحدت ملی ، کار بازسازی بند سلما در هرات را به پایان رسانده است و بازسازی بند کمال خان در نیمروز، ساخت بند کجکی در هلمند و بندهای بخش‌آباد در فراه را از همین تلاش‌ها می‌خواند.

از سوی دیگر وزارت خارجه افغانستان نیز با تأکید بر این که “افغانستان تعهد جدی بر تطبیق کامل توافق نامه آب هلمند با ایران دارد”، مطرح کرده است که مدیریت منابع آب ها از اولویت های حکومت افغانستان است.

معین اداری وزارت خارجه گفت: حکومت وحدت ملی بیش از هر وقت دیگر متعهد به تحکیم و تقویت روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی با ایران در پرتو منافع ملی است و به همین دلیل جلسات و سفرهای متعددی از هر دو جانب صورت گرفته است.

داکتر نصیراحمد اندیشه افزود: “ما با ایران متعهد هستیم که روابط بین دو کشور بیشتر تحکیم و گسترش پیدا کند و از چیزهایی که به منافع مشترک هر دو کشور است، استفاده خوب و بهینه کنیم و این تعهدات در طول مذاکرات، همیشه به شکل واضح از طرف مقامات افغانستان به ایران گفته شده است.”

وی ادامه داد: “در رابطه با موضوع آب نیز، رئیس جمهور افغانستان تأکید کرده که ما بر تطبیق کامل و همه جانبه موافقت‌نامه آب هلمند متعهد هستیم و موقف ما همین است که طرف افغانستان معاهده‌ای را که امضا کرده، به حیث یک عضو فعال جامعه بین‌المللی به آن پایبند است و ما به خاطر تطبیق کامل و همه جانبه این موافقت نامه تأکید داریم و متعهد هستیم و به همین اساس در مورد این موضوع ما موقف واضح و روشن داریم.”

لازم به یادآوری است که مذاکرات آب هیرمند، یکی از محورهای اصلی گفتگوهای استراتژیک میان ایران و افغانستان به شمار می رود که در ماه رمضان۱۳۹۶ آغاز یافت و قرار است دور دوم این مذاکرات در ماه جاری اسد(مرداد۹۶) ادامه یابد و برگزار شود.

در پایان با توجه به اختلافات موجود از آنجا که دولت جمهوری اسلامی ایران حسن نیت خود را به مردم افغانستان در طول دوران جنگ افغانستان، نشان داده است و هم‌اکنون جمعیت نزدیک به سه میلیون نفر مهاجر افغانستانی در ایران حضور دارند، می توان راه حل‌ها و راهکارهایی همانند موارد ذیل برای حل بحران و مساله آب هیرمند و هامون جستجو کرد تا موجب سوء استفاده دشمنان از این حربه آبی و سرنوشت ساز منطقه‌ای نشود.

۱ – اکنون بیش از ۱۵۰سال است که مذاکره بر سر آب مرزی میان ایران و افغانستان جریان دارد لذا با خنثی کردن سیاست تفرقه آمیز استعمار مبنی بر تعیین این رودخانه به عنوان مرز، اولین گام، سیاسی نکردن مساله است و به قول پاپلی یزدی برای رفع این اختلافات باید از نکات مشترک فرهنگی میان دو کشور برادر سخن گفت و زبان دیپلماسی نمی‌تواند به تنهایی رهگشا این اختلافات باشد.

۲- هر دو کشور سیاست‌های سلبی را کنار بگذارند و روی سیاست‌های ایجابی کار کنند، ایران و افغانستان باید توسعه زابل و زاهدان و نیمروز و قندهار را با هم ببینند و اگر غیر از این باشد ۱۵۰سال دیگر هم نه سرزمین هیرمند آباد می‌شود و نه سرزمین هلمند

۳- گرچه رژیم های سیاسی حاکم بر دو کشور دو تا است، ولی جغرافیا، اقلیم، آب و خاک و رودخانه و منبع آب یکی است لذا باید طرح‌های مشترک برای سرمایه گذاری درزمینه ساختن بندهای مخزنی و کنترلی درمکان های شایسته وبهسازی کرانه های دریاچه هامون و شیله شلاق روی دست گرفته شود.

۴- برای جلوگیری از سوءاستفاده و هدر رفتن آب، کانال هایی احداث شود که بتواند استفاده بهینه از آب‌های موجود را میسر سازد.

و همچنان موارد مناسب امثال این پیشنهادات با تفاهم و توافق طرفین بدون تنش و جنجالهای رسانه‌ای نتیجه بخش خواهد بود.
۱۵/۴/۱۳۹۶

* رئیس مرکزهماهنگی تشکل‌های فرهنگی افغانستان کارشناس حقوق بین الملل، استاد دانشگاه وعضو موسس بنیاد علمی فرهنگی کوثر

پاورقی‌ها
* ۱- هیرمند یا هلمند نام رودی است که از استان هلمند افغانستان روان شده و به دریاچه هامون که دریاچه‌ای مشترک بین افغانستان و ایران است می‌ریزد. رود بزرگ هیرمند از رودهای پرآب افغانستان و آسیا به شمار می‌رود که سالانه میلیاردها متر مکعب آب در آن جریان می‌یابد و طول آن یکهزارو۱۰۰ کیلومتر است و از این رو طولانی‌ترین رود واقع بین سند و فرات به‌شمار می‌آید.

این رود از بلندی‌های کوه‌های بابا در ۴۰ کیلومتری غرب کابل از رشته کوه هندوکش در افغانستان سرچشمه می‌گیرد و پس از مسافت یکهزارو۱۰۰ کیلومتر وارد دریاچه هامون که دریاچه‌ای مشترک بین افغانستان و ایران است می‌شود.

هیرمند از جنوب باختری کابل پس از پیوستن به رودخانه دیگری به نام ارغنداب از جنوب باختری کابل گذشته و وارد دشت مارگو می‌شود. این رودخانه، در محل بند کمال‌خان واقع در خاک افغانستان تغییر مسیر داده و به شمال منحرف می‌گردد و در بند کهک واقع در ۳۶ کیلومتری جنوب خاوری زابل وارد دریاچه هامون می‌شود.

دریاچه و تالاب بین‌المللی هامون سومین دریاچه بزرگ ایران پس از دریاچه خزر و دریاچه ارومیه، هفتمین تالاب بین‌المللی جهان و یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره در ایران است. دریاچه و تالاب هامون در استان سیستان و بلوچستان واقع شده‌اند.

این دریاچه از سه دریاچه کوچک به نام‌های هامون پوزک، هامون سابوری و هامون هیرمند تشکیل شده‌است که در زمان فراوانی آب به هم می‌پیوندند و دریاچه مشترک هامون بین افغانستان و ایران را تشکیل می‌دهند.

رودخانه هیرمند شریان اصلی ورود به هامون و رودخانه‌های خاش‌رود، فراه، هاروت‌رود، شوررود، حسین‌آباد و نهبندان است که به هامون می‌ریزند.

با این اوصاف، دریاچه هامون وابسته به رودخانه هیرمند است واین وابستگی باعث شده تا هرگونه نوسانات در میزان آب آن، مشکلاتی را برای کل سیستم به وجود آورد.

تالاب هامون در چهارمین کنگره جهانی ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره که روزهای پایانی سال ۱۳۹۴ در لیما پایتخت پرو برگزار شد، توسط یونسکو به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره ثبت شد.

* ۲- حقابه ایران

حقابه ایران از هیرمند، به دادخواست حقوقی ایران از آب رودخانه هیرمند در منطقه سیستان اشاره دارد. پس از شکست گفتگوهای بسیار میان سران حکومتی ایران و افغانستان در سال‌های ۱۳۰۹ و ۱۳۲۷، با رأی کمیسیون بررسی حقآبه هیرمند به نام به کمیسیون دلتا، قراردادی در سال ۱۳۵۱ میان امیرعباس هویدا، نخست وزیر وقت ایران و موسی شفیق، صدراعظم وقت افغانستان در کابل به امضاء رسید و مقرر شد در هر ثانیه ۲۶ مترمکعب آب (معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال) سهم سیستان و دریاچه هامون باشد.

با وجود انعقاد این قرارداد، از سال‌های پایانی دهه ۱۳۷۰ و همزمان با کاهش بارش‌ها و خشکسالی، میزان ورودی آب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون مرتباً کاهش یافت. پمپاژ و انتقال آب هامون توسط خط لوله به زاهدان و انتقال و ذخیره آب در چاه‌های نیمه زابل و همچنین استفاده از حق آبه هامون جهت کشاورزی در زابل از دلایل اصلی خشک شدن هامون می‌باشد.

دریاچه هامون مدت‌هاست با بحران بی‌آبی روبه‌روست و خشک‌شدن بخش‌های وسیعی از آن موجب به‌وجود آمدن مشکلات مختلف زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی در سطح منطقه شده است.

در ماه ثور سال ۱۳۹۳ و با جاری‌شدن سیلاب از افغانستان، دریاچه هامون پس از ۱۵ سال آب‌گیری شد.

دوکتور سید وحید ظهوری حسینی