بررسی تاریخی حقابه ایران از رود هیرمند

داستان حقابه ایران از رود هیرمند داستان پرغصه ای است که نشان میدهد چگونه سیستان که روزگاری از زمان تمدن شهرسوخته تا چند قرن پیش انبار غله در منطقه فلات ایران بود تبدیل به منطقه ای خشک و بحرانزا شد. ازینرو باید آغاز بحران هیرمند را از زمان تشکیل کشور افغانستان در معاهده پاریس و البته پیش از آن در میانجیگری گلداسمیت در سال ۱۸۷۱ قلمداد کرد که باعث شد بلوچستان به دو بخش بیرونی و درونی تقسیم شود. بعدها پس از حمله دوست محمدخان بارکزی به سیستان و میانجیگری مک ماهون در سال ۱۹۰۵ قرار شد تا سهم ایران به یک سوم از حقبابه هیرمند تغییر کند. زیرا سیاست بریتانیا در آن سالها تشکیل یک افغانستان قدرتمند بعنوان منطقه ای حائل بین روسیه تزاری و مستعمره هندوستان بود و از این طریق بدنبال تقویت افغانستان بود.

در اواخر دوره رضاشاه و پس از پیمان سعدآباد قرار شد تا ایران در ازای الحاق دشت ناامید به افغانستان از حقابه برابر با افغانستان در رود هیرمند بهره مند شود توافقی که بدلیل بی ثبات شدن ایران پس از اشغال متفقین مورد بی توجهی افغانستان واقع شد و ظاهرشاه با اتکای امریکا توانست سد کجکی را در اواخر دهه ۱۳۲۰ بر روی هیرمند احداث کند. در تمام این سالها ایران سعی داشت تا از روش دیپلماتیک مسئله هیرمند را حل کند که ناموفق بود. از سوی دیگر افغانستان بعنوان سوزن پرگار قاره آسیا که چارراه برخورد ایران، چین، هند و شوروی بود از اهمیت ویژه ای برای امریکا برخوردار بود ازینرو در پایان دولت ظاهرشاه که قدرت کمونیستهای افغان افزایش پیدا کرد کسینجر با فشار به دولت امیرعباس هویدا وی را مجبور به امضای توافق جدید با افغانستان در اسفند ۱۳۵۱ (۱۹۷۳) کردند تا مانع از تمایل ظاهرشاه به سمت شوروی شوند که البته تلاش امریکا نیز ناموفق بود و چندی بعد ژنرال داود خان علیه ظاهرشاه کودتا کرد.

در چهل سال اخیر که دولت افغانستان در شرایط بی ثبات بوده است بهترین موقعیت برای ایران بود که به حقابه برابر با افغانستان برسد امری که ایران از آن اعراض کرد و حقابه ای که از آنجا که هیرمند طبق قطعنامه مادرید یک رود بین المللی است نمیتوان از آن بعنوان «آب افغانستان» یاد کرد. از طرفی افغانستان بدلیل عدم تعهد به تالاب هامون تاکنون عضو «کنوانسیون رامسر» که مربوط به حقوق تالاب هاست نشده است. با توجه به بی ثباتی دولت در افغانستان ایران زمینه خوبی برای احیای حق خود از هیرمند داشت که تاکنون بدان بی توجه بوده است. در این میان مهمترین بحث این است که با انشعابات هیرمند به سمت مراتع هزارجات که در دوران اشرف غنی بدست کوچیهای پشتون افتاده است حتی در صورت عدم احداث سد نیز آب چندانی به ایران نمیرسید.

دکتر سید حبیب موسوی