ایرانی و افغانستانی؛ دعوای مفاخر فرهنگی

مولانا و رودکی و ابن سینا و ابوریحان البیرونی، ایرانی هستند یا افغانستانی؟ به این مساله بسیار پرداخته شده است.
مثال‌های داخلی نیز هست. ما شاعربانویی داریم به نام مستوره غوری. مستوره از منطقهٔ پُرچمن بوده است. پرچمن آن وقت بخشی از غور بوده و حالا یکی از ولسوالی‌های فراه است. پس، مستوره غوری، غوری است یا فراهی؟
اگر مستورهٔ غوری درست باشد، مولانای بلخی ایرانی نیز درست است.

در زمان مولانا و قبل از آن، سرزمین پهناوری بود از بغداد تا چین و هند که ایران خوانده می‌شد. مولانا هم از همین ایران بود.
از طرف دیگر زبان فارسی در جهان به نام زبان ایرانی شناخته می‌شود. طبعا هر شاعر فارسی زبان، ایرانی است. تازه مثلا بلوچی و پشتو نیز زبان ایرانی هستند.
از جانب دیگر بحث نژاد ایرانی هم مطرح است. درست است که آن‌چه نژاد خوانده می‌شود، نژاد نیست و یک نوع تلقی و تخیل فرهنگی است، اما چنین تخیل و توهمی وجود داشته و دارد. بنابراین هر شاعر فارسی زبانی که در این منطقه زندگی می‌کرده، به لحاظ نژادی ایرانی، تلقی می‌شود.

حالا افغانستانی یا افغانی گفتن مولانا درست است یا نیست؟
ملی‌گرایی دولتی، صدسال است سعی کرده است که تمام تاریخ گذشته را در درون نام و ساختار صد و پنجاه سال اخیر قالب کند و جمشید و کنشکا و سلطان محمود و محمد غوری و بابر و شاهرخ را نیز افغان حساب کند و طوری تاریخ بنویسد که آدم خیال کند، افغانستان پنج هزارسال است که وجود داشته است. این آشکارا تحریف و جعل واقعیت و تاریخ است.
اما به دلیل زادگاه که مثلا مولانا بلخی است و رودکی سمرقندی، اینها می‌توانند افغانستانی و ازبکستانی نیز خوانده شوند.

از اینها که بگذریم چهره‌های فرهنگی و ادبی، بیش از اینکه به مکان مقید باشند، به زبان تعلق دارند. هر فارسی زبانی در هر جایی جهان که باشد، مولانا را از خود احساس می‌کند و شعرش را می‌فهمد. مثل خوشحال خان ختک، و حمید مومند و رحمان بابا که بر اساس تقسیمات امروزی، پاکستانی هستند، اما هر پشتوزبانی آنها را از خود می‌داند و هم‌ذات‌ پنداری می‌کند.

در نتیجه ما به اعتبار زادگاه، تاحدی حق داریم مولانا را شاعر افغانستانی بخوانیم، اما ایران امروزی نیز اگر نه بیشتر از ما، لااقل در حد ما حق دارد، او را ایرانی بخواند. ترکیه نیز طبعا ادعاهایی دارد.
بهتر است در این موارد، بسیار حساس نباشیم.

نبی ساقی