انسان بالدار؛ سنگ نگاره ای شگرف در پاسارگاد

تماشای انسان بالدار ، مردی با قد در حدود دو و نیم متر، ریش بلند و پرپشت، جامه یی گران بها بر تن و تاجی شکوهمند بر سر بدون شک برای هر بیننده داخلی و خارجی عاری از شگفتی و لطف نیست. این سنگ نگاره عظیم که تلفیقی از فکر و هنر ایرانی ست در روی دیوار دروازه شمالی پاسارگارد حکاکی شده است. بالای این سنگ نگاره یک سنگ نوشته به سه زبان آن روز توسط گردشگران اروپایی توصیف و نقاشی شده است. چون در این نگاره سنگی جمله معروف «من کورشم بادشاه هخامنشی» دیده می شود، برخی آن را مجمسه کورش می پندارند در حالیکه عده ای از کارشناسان این جمله را به سازنده مجمسه نسبت می دهند نه خود تندیس.

انسان بالدار چیست؟

انسان بالدار در حقیقت یک سنگ نگاره معروف واقع در پاسارگاد است که از دوره هخامنشی در قرن ششم قبل از میلاد به جای مانده است. این سنگ نگاره که سالم ترین و زیباترین نقش ایجاد شده در کل بناهای پاسارگاد به شمار می رود دارای مفاهیمی عمیق و اندیشه ای والا می باشد.

تندیس انسان بالداری که بر دروازه شرقی پاسارگاد حکاکی شده با گذشت زمان و به دلیل شرایط نامساعد جوی برخی از زیبایی های نقش های خود را از دست داده و تشخیص این نقوش  امروزه کار دشواری ست. این سنگ نگاره زیبا از قسمت سر تا پا در حدود ۲ متر و ۳۵ سانتی متر بلندی دارد و با احتساب تاجی که روی سرش قرار گرفته ارتفاعش به ۲ متر و ۹۰ سانتی متر می رسد. این هنر تراشیده شده بر روی سنگ انسانی با چهار بال را نشان می دهد که به سوی بخش مرکزی کاخ حکاکی شده است.

در قسمت فوقانی این تندیس زیبا یک تاج شکوهمند قرار گرفته که روی شاخ های بلند و پیچ دار آن یک قوچ وحشی قرار داده شده است، دو مار کبرا در وضعیتی پشت به هم تاج را در میان گرفته اند و هر یک گویی با نماد خورشید دارند. سه دسته گل در بخش اصلی تاج که هر یک گوی خورشید را بر فراز دارند و با پر شترمرغ احاطه شده اند، به چشم می خورد. عناصر تزئینی و هنری به کار رفته در این اثر تاریخی  ارزشمند فوق العاده زیبا، چشمگیر و دارای معانی خاص خود می باشند.

از مجموع چهار بال موجود در این سنگ نگاره که در دو سوی مرد بلند قامت با ریش انبوه قرار گرفته، دو بال به سوی آسمان و دو بال دیگر به سمت زمین گسترده شده است. روی جامه مفخر و گران بهای مرد سنگی گل های رز حکاکی شده است.

دست های انسان بالدار

سنگ نگاره انسان بالدار با تمام زیبایی هایی که دارد مفاهیمی ژرف در خود پنهان کرده که درک آنها نیازمند آشنایی با تاریخ آن روز می باشد. دستان این مرد سنگی یکی به سوی جلو و دیگری در امتداد بال به سوی آسمان بالا رفته است.

پاهای مرد عریان است و تشخیص اینکه مرد حک شده بر روی سنگ کفش دارد یانه سخت است. استروناخ در این مورد می گوید که تصویر به صورت پابرهنه کنده شده است. تصویر مرد از نیم رخ کنده شده و روی به طرف داخل و بخش مرکزی کاخ دارد. تنه و پاهای مرد نیز همچون صورتش به سمت راست کشیده و دست چپش در پشت بدنش پنهان شده است.

دست راست اما در جلو سینه بالا آمده و انگشتان آن باز است. حالت مرد به گونه ای است که انگار دارد سلام می کند یا در حال عبادت است.

انسان بالدار و فرهنگ ملل مختلف

همان طور که گفته شد در حکاکی تندیس انسان بالدار که در پاسارگاد واقع شده هنر و اندیشه مردان آن روز متبلور است: نقوش روی مجسمه هر یک مفاهیم خاص خود را دارد. در حکاکی این نگاره سنگی از هنر و فرهنگ ملل مختلف که آن روز مطرح و شناخته شده بوده استفاده شده است. برای مثال در طراحی تاج این سنگ نگاره از فرهنگ و هنر مصر الهام گرفته شده است.

تاج سه طبقه دارد که برخی کارشناسان آن را سمبل سه گانگی فرهنگ مزدیسنا شالم گفتار نیک، کردار نیک و پندار نیک می دانند. جامه بلند مجمسه از لباس های بلند ایلام گرفته شده و در نقش بال ها از فرهنگ و هنر آشوریان استفاده شده است. در آثار به جا مانده از زمان آشوریان نیز نمونه هایی مشابه با تاج این مجمسه که از فلز و احتمالا طلا ساخته شده در هنر آشوریان نیز به چشم می خورد.

برخی کارشناسان معتقدند بال های این سنگ نگاره کنایه ای از فر کیانی ست که از نظر شاهان ایرانی حکومت بدون تأیید او ناممکن بود.

قوچ، نمادی از فر کیانی

همان طور که گفته شد در سنگ نگاره انسان بالدار و در بخش تاج یک قوچ وحشی حکاکی شده است. محققین از قوچ را نماد فرکیانی می دانند که به فرمانروایی کوروش کبیر بر چهار نقطه دنیا اشاره می کند. براساس اسناد تاریخی، کوروش پادشاهی با اندیشه های والای انسانی بود که به مبادله فرهنگ ها علاقه داشت. به همین دلیل در حکاکی مجسمه از هنر برتر ملل مختلف آن روز استفاده گردید. به عبارت دیگر در هر بخش از بدنه مجمسه سمبلی از فرهنگ و هنر ملل مختلف به چشم می خورد.

کتیبه سه زبانی

در بخش بالایی سنگ نگاره انسان بالدار یک کتیه سنگی نوشته شده به سه زبان دیده می شود. این کتیبه چهار سطر دارد که ۲ سطر اول به فارسی، دو سطر دوم به زبان ایلامی و دو سطر آخر به خط میخی می باشد. تا سال ۱۲۴۳ این کتیبه در بخش بالایی مجسمه وجود داشت اما پیش از سال ۱۲۵۶ این سنگ نوشته را از جایش برداشتند.

تفسیر بال ها در انسان بالدار

هربخش از بدن سنگ نگاره انسان بالدار مفهوم خاص خود را دارد. کارشناسان در تفسیر بال های آن می گویند مانند تمام نقوش برجسته انسانی بال های این تندیس نیز علامت ایزدی دارد و به معنای قدرت و محافظت، آزادی و استعلای جهان مادی و ارتباط با آفریننده جهان می باشد. اگرجه گریشمن می گوید چهار بال مجسمه نشان تسلط کوروش بر چهارگوشه دنیا در آن روز می باشد.

انسان بالدار و مفسرین

تفسیر بخش های مختلف انسان بالدار از سوی مفسران مختلف ایرانی و خارجی نشان می دهد که بیشتر آنها در مفهوم کلی را پذیرفته اند. مولانا ابوالکلام آزاد، مفسر هندی، و علامه طباطبایی نقش مرد بالدار را با دوالقرنین(صاحب دو بال) که در قرآن به عنوانی پادشاهی جهانگیر و عادل یاد شده مشابه دانسته اند. به باور این مفسرین ذوالقرنین همان کوروش کبیر است.  به هر صورت انسان بالدار که هیبتی شکوهمند دارد یک سنگ نگاره باارزش است که مفاهیم ژرف انسانی را انعکاس می دهد و برای  نگهداری از آن باید تمام تلاش را انجام داد.