پدیده اتانازی یا قتل از روی ترحم چیست؟ بررسی مبنای حقوقی و فقهی اتانازی

مرگ یک حقیقت است و حقیقتی که هر انسان آن را تجربه خواهد کرد.در ادیان الهی مرگ سرآغاز زندگی دوباره است و در دین اسلام مرگ خاتمه زندگی در این دنیا می باشد و بعد از مرگ زندگی در دنیای دیگر آغاز می گردد اما در سالهای اخیر مفهوم جدیدی بنام اتانازی یا مرگ از روی ترحم به واژگان پزشکی اضافه شده است.

به گزارش خبرگزاری اطلس، در دین بودا مرگ تنها پایان زندگی در این جسم است و بعد از مرگ فرد در جسم دیگری دوباره به این دنیا باز می گردد بعضی از بیماران دچار دردهای مزمن و صعب العلاج و یا غیرقابل علاج می باشند به نحوی که در طول دوره بیماری بارها آرزوی مرگ خویش را دارند چرا که درد و رنج شدیدی را متحمل می کنند و امیدی به بهبودی ندارند و خود را سربار دیگران می دانند و از طرفی اطرافیان چنین بیماران نیز شاهد درد و رنج طاقت فرسای عزیز خویش هستند به نحوی که گاه راضی به آرامش بیمار ولو به قیمت از دست دادن او می شوند.

اینجا اتانازی یا قتل از روی ترحم مطرح می شود؛ بدین معنی که بیمار یا خودکشی کرده و به حیاتش خاتمه می دهد و یا از اطرافیان و پزشکان درخواست می کند در جهت رسیدن به آرامش به حیات وی خاتمه دهند. باید به این نکته توجه داشت چنین بیماران تنها نگران درد و رنج خویش نیستند، بلکه آنان به عزت نفس می اندیشند که در طول زندگی همواره با آن ها همراه بوده و می خواهند تا آخرین دم حیات نیز با آن ها همراه باشد. شاید یکی از راه ها در این مورد اتانازی باشد.

اما اتانازی چیست؟

۱- معنای لغوی و مفهوم حقوقی اتانازی

این واژه در ابتدا با مسائل پزشکی و اخلاق پزشکی و درمان بیماران ارتباطی نداشت و به طور سنتی در معنای «مرگ راحت» مطرح می شد و در موقعیتی به کار می رفت که فرد با مرگی ناگهانی در زمان بسیار کوتاهی بدون درد و رنج بمیرد. با وجود اینکه این اصطلاح از نظر ریشه لغوی هنوز هم همان معنای مردن بدون درد و رنج را دارد، اما جهت این اصطلاح در حال حاضر تغییر کرده و وارد علم پزشکی شده و امروزه به عنوان یکی از بحث های مهم در اخلاق پزشکی مطرح گردیده است. اتانازی به معنای مرگ آسان و آرام، قتل از روی ترحم، مرگ خوب، قتل ترحم آمیز، مرگ شیرین ترجمه شده است و مسئله اتانازی به مفهوم کمک دلسوزانه به تسریع مرگ و پایان دادن به زندگی بیمار مطرح می گردد.

(طالب زاده، ۱۳۸۲، ص ۴)

اتانازی موضوع جنجالی مورد بحث در بسیاری ازکشورهای جهان در طی دهه های اخیر بوده است و از جنبه های پزشکی و سایر جنبه ها مورد تحقیق و مطالعه قرار گرفته و مخالفین و موافقینی دارد. از نظر حقوقی اصطلاح اتانازی که ریشه آن از اصطلاح یونانی eu به معنای خوب و راحت و Thanatous‌ به معنای مرگ است به همکاری آگاهانه و عمدی در پایان بخشیدن به زندگی بیمار اطلاق می شود (پایان نامه دکتری طالبزاده) به عبارت دیگر پایان دادن ارادی به حیات بیمار غیر قابل درمان توسط پزشک یا اعضاء گروه درمانی است برای رهایی بیمار از درد و رنج فراوان که بر مبنای خواست و رضایت بیمار یا نزدیکان او صورت می گیرد.

(همتی مقدم، ۱۳۸۶، صص ۱ و ۴))

۲- اقسام اتانازی

قتل از روی ترحم از نظر بحث رضایت به سه قسم تقسیم می شود؛

۱- داوطلبانه

۲- غیر داوطلبانه (این قسم اتانازی مختص کسانی می باشد که توانایی تصمیم گیری ندارند مثل بیماران مرگ مغزی، نوزادان و کودکان، بیماران عقب مانده ذهنی و روانی

۳- اتانازی اجباری (مواردی که بر خلاف رضایت بیمار صورت می گیرد)

و اتانازی بر مبنای عملیات منتهی به مرگ به دو قسم تقسیم می شوند؛

۱- اتانازی فعال (با انجام عمل مثبت مادی توسط کادر درمانی سلب حیات می شود مثل تزریق کشنده به بیمار و…)

۲- اتانازی غیر فعال (ترک فعل یا افعالی که موجب نجات جان بیمار و حفظ حیات وی می شوند و این ترک فعل یا افعال نتیجه اش خاتمه دادن به حیات بیمار می باشد مثل قطع دستگاه های حیاتی که بیمار را زنده نگه می دارد یا قطع تنفس مصنوعی)

اتانازی بر پایه نقش پزشک به دو قسمت تقسیم می شود:

۱- اتانازی مستقیم (مواردی که پزشک مستقیما اقدام به سلب حیات بیمار می نماید)

۲- اتانازی غیر مستقیم یا خودکشی بیمار با کمک پزشک (تهیه وسایل و ابزار خودکی و گذاشتن آن ها در اختیار بیمار)

بنابراین می توانیم اوتانازی را به چهار نوع تقسیم می شود:

– اوتانازی فعال داوطلبانه

– اوتانازی غیرفعال داوطلبانه

– اوتانازی فعال غیر داوطلبانه

– اوتانازی غیرفعال غیر داوطلبانه

اوتانازی فعال داوطلبانه زمانی است که تصمیم گیرنده خود بیمار است و از نظر بیماری در شرایط دشوار بوده و موقعیت او همراه با درد و رنج شدید است.

در این نوع اوتانازی دیگر بحث بیماری و درد و رنج نیست و کشتن در واقع از روی ترحم نیست، بلکه بر اساس فلسفه حیات از دیدگاه بعضی از مکاتب است که معتقدند خودکشی امری خصوصی مربوط به انسان هاست.

در اوتانازی نوع دوم مانند نوع فعال داوطلبانه جنجال برانگیز نیست، بلکه نوعی از اوتانازی است که بیمار، درمان خود را رد می کند تا در مرگش تسریع ایجاد شود.

معمولا اوتانازی فعال غیرداوطلبانه در مورد بیمارانی به کار گرفته می شود که شرایط بسیار وخیمی دارند و پزشکان هم مطمئن اند که درمان امکان پذیر نیست پس با تزریق داروی خاص به او مرگ راحت را هدیه می کنند.

ولی در مورد دوم معمولا ممکن است بیمار حتی حالت نباتی فاقد درد و رنج هم داشته باشد و با استفاده از مراقبت های ویژه سال ها به همین حالت باقی خواهد ماند، اما درمان وی ممکن نیست و نهایتا هم از دیدگاه مرگ خواهد بود. (کرمی، ۱۳۸۱، ص ۲۳)

قتل از روی ترحم در اسلام

در سوره تین آیه ۴ در قرآن مجید آمده است: «ما انسان را در نیکوترین مراتب وجود آفریدیم» و در سوره مائده آیه ۳۲ ذکر شده است «زندگی یک انسان آن قدر ‌ ارزشمند است که نجات جان یک انسان با نجات جان تمامی انسان ها برابر دانسته شده است» و در سوره یونس اشاره دارد به این که «این خداوند است که زنده می کند و می میراند» و آیه ۶۱ سوره نحل نیز اعلام می دارد «و آن که مرگ را بر سر آدمی می آورد همان است که زندگی را در دست دارد و آن که می آفریند همان است که می میراند و آنگاه که اجل فرا رسد دیگر یک لحظه مقدم و موخر نخواهد شد»

در قرآن کریم دو واژه برای پایان بخشیدن به حیات آدمی مطرح است:

۱- واژه فوت

۲- واژه قتل (سلب حیات به وسیله دیگری و یا سلب حیات به وسیله خود شخص).

در اسلام خودکشی و دگر کشی جایز نیست و درد و رنج در اسلام دارای ارزش معنوی است و بیماری یک نوع آزمایش الهی تلقی می گردد از پیامبر (ص) نقل است هیچ مرد یا زنی مریض نمی شود مگر این که به سبب آن بیماری خداوند گناهان او را می بخشد. (ری شهری، ۱۳۸۱، ش ۵۵۲۳)

حضرت سجاد (ع) می فرماید خدایا نمی دانم کدامین حالت شایسته تو برای شکرگذاری است هنگام صحت که توان استفاده از روزی پاک تو را دارم یا هنگام بیماری که وسیله رهایی من از گناهان است. (صحیفه سجادیه، ۱۳۸۶‌، صص ۸۰ و ۸۱)

فقهاء اسلامی در زمینه اتانازی معتقدند حرمتی که در این قتل وجود دارد با رضایت مقتول از بین نمی رود زیرا مالک حقیقی انسان خداوند است و آدمی نمی تواند نسبت به حیات خویش تصمیم بگیرد. (محقق حلی، ص ۴۲)

با توجه به مراتب فوق سوالی مطرح می گردد دائر به این که اگر فردی به بیماری صعب العلاج مبتلا باشد و امیدی به بهبودی و نجات وی نباشد و بیمار که از درد و رنج طاقت فرسا در عذاب است و بدین سبب از داکتر معالج بخواهد به حیات وی خاتمه دهد آیا داکتر مجاز است؟

دیگر این که اگر داکتر با انگیزه بشر دوستانه و ترحم آمیز آمپول هوا تزریق کند یا با قطع دستگاه حیاتی به حیات بیمار با آن انگیزه پایان دهد چنین امری قتل تلقی می شود یا خیر؟ اگر پاسخ مثبت است انگیزه چه تأثیری دارد؟

فقهای اسلامی اعلام می دارند قتل حرام است به عبارتی نفس قتل را حرام می دانند و می گویند اذن بیمار برای خاتمه دادن به حیات خویش اگرچه ممکن است در میزان مجازات موثر باشد لکن حرام بودن عمل را از بین نمی برد و عمل مشروع نیست.

اما در این زمینه هم فقهاءاسلامی با همدیگر اختلاف دارند در میان فقهاء عامه مانند مالکیه اذن بیمار برای خاتمه دادن به حیاتش تاثیری در سقوط مجازات ندارد زیرا اذن مذکور را باطل می دانند و برخی دیگر مانند حنفی ها رضایت بیمار را در میزان مجازات موثر می دانند.

در بین فقهاء امامیه نیز اختلاف نظر موجود است. برخی معتقدند رضایت مجنی علیه قصاص را ساقط می کند چون با اذن در قتل حق خود را ساقط نموده است و وراث حق مطالبه قصاص را ندارند و برخی دیگر اعتقاد دارند دیه و قصاص قبل از مرگ ایجاد نگردیده است تا مجنی علیه مالک باشد و حق اسقاط داشته باشد و بعد از مرگ هم که میت نمی تواند مالک گردد.

(همان، ص ۴۹)

در جمع بندی می توان چنین نتیجه گرفت که قتل بیمار ولو با اذن وی و با انگیزه بشر دوستانه و ترحم آمیز دارای دو جنبه تعرض به حق ا… و تعرض به حق الناس می باشد اگرچه ممکن است جنبه حق الناسی با رضایت مجنی علیه یا اولیاء وی از بین برود و موجب سقوط مجازات دیه و قصاص شود لکن قتل از دیدگاه شرعی حرام است و عمل حرام با رضایت شخص حلال نمی شود.

قتل از روی ترحم از دیدگاه قوانین سایر کشورها

دراکثر نظام های حقوقی دنیا قتل ترحم آمیز فرقی با دیگر قتل ها ندارد با وجود این در کشورهایی مثل بلژیک و سوئیس قتل ترحم آمیز فاقد جنبه جزایی می باشد و در کشورهایی مثل آلمان و ایتالیا موجب تخفیف مجازات است.

در سوئیس نوع انفعالی اتانازی برسمیت شناخته شده است و ماده ۵۹‌ ق. ج. ایتالیا مقرر می دارد کسی که با رضایت شخصی موجب مرگ او شود و به حبس از ۶ تا ۱۵ سال محکوم خواهد شد. (معتمد، ص ۱۳۷)

در حقوق جزای فرانسه تفاوتی با دیگر قتل ها ندارد و پزشک به موجب ماده ۲۰ آیین نامه نظام پزشکی حق ندارد.به حیات بیمار خاتمه دهد و طرفداران قتل ترحم آمیز در کشورهای آمریکایی و اروپایی مساعی خود را به کار می برند تا این گونه قتل ها را از قلمرو و حقوق کیفری خارج نمایند.

منبع: نشریه تحقیقات حقوق خصوصی و کیفری