آیا عربستان با اسراییل روابط رسمی برقرار می کند؟

عربستان سعودی به تدریج در حال تغییر نگرش خود نسبت به اسرائیل است و زمینه را برای فرایندی فراهم می کند که می تواند به روابط دو جانبه کامل برسد. اهمیت اقتصادی، مذهبی و سیاسی عربستان سعودی موجب توجه جدی اسرائیل شده است که به عادی سازی روابط با پادشاهی سعودی نیز دست یابد البته به شرطی که این روند منجر به کاهش برتری نظامی کیفی اسرائیل نشود. اما ریاض دارای محدودیت های مختلف داخلی و خارجی و همچنین مجموعه ای از حساسیت های خاص است. از نظر عربستان سعودی، مسئله روابط با اسرائیل از نظر ثبات داخلی و وضعیت منطقه ای واجد اهمیت است.

حمایت عربستان از توافق ابراهیم نشان می دهد که این کشور تا چه حد از موقعیت قبلی خود فاصله گرفته است. حمایت از مجوز اعطا شده به هواپیماهای اسرائیلی برای پرواز در حریم هوایی عربستان به امارات و بحرین و پوشش و تفسیر نسبتاً مثبت اسرائیل در برخی از رسانه های دولتی سعودی و اظهارات برخی از مقامات از نشانه های این فاصله گرفتن است.

البته روابط اسرائیل و عربستان سعودی طی سالهای متمادی در چندین کانال موازی اما به صورت پنهان ایجاد شده است: اول کانال امنیتی-اطلاعاتی ، که هنوز هم پایه ای محکم البته محدود برای روابطی است که لزوماً پنهان مانده اند. دوم کانال اقتصادی-تجاری ولی همچنان علنی نیست و در سالهای اخیر سومین کانال که متمرکز بر گفتگوهای مذهبی است که تبادل پیامها عمدتا توسط کسانی که قبلا در سمتهای رسمی مشغول بودند انجام می شود.

اکنون این سوال وجود دارد که جامعه محافظه کار عربستان سعودی چقدر برای توافق با اسرائیل آماده است؟ در سالهای اخیر، جامعه عربستان سعودی با انتقادات محدود عمومی توانسته است اصلاحات اجتماعی و اقتصادی را به پیش ببرد ولی این بدان معنا نیست که توافق صلح با اسرائیل هم از چنین پشتیبانی برخوردار خواهد شد. هیئت حاکمه سعودی خواست خود را برای تغییر گفتمان داخلی این کشور از جمله گفتمان مذهبی پنهان نکرده است. مذهب نقشی اساسی در باورها و ترجیحات این بازیگر ایفا می کند تا حدی که به عنوان وسیله ای برای تأثیرگذاری و جلب حمایت جامعه به کار می رود. نشانه هایی وجود دارد که هیئت حاکمه نگرش مدارانه تری نسبت به یهودیان و یهودیت اتخاذ کرده است تا بتواند پاسخ مردم را بررسی کند و پیام های عادی سازی و همزیستی را برای نفوذ در گفتمان عمومی فراهم کند. پاسخهای منفی به این تلاش عمدتاً از طرف سعودیهای تبعیدی بوده است که بیشتر آنها مخالف رژیم هستند.

چالش دیگر شامل حفظ جایگاه سعودی در گستره جهان اسلام است. این هدف که از نظر ریاض یک منفعت برتر است، ممکن است در اثر انتقادات احزاب و جریانها مثلا در ترکیه و ایران که خواهان پیش بردن آرمان فلسطین و استفاده از آن برای نقد عملکرد سعودی هستند، آسیب ببیند. عربستان سعودی در جهان اسلام در حال رقابت در برابر کسانی است که مشتاق به چالش کشیدن وضعیت آن هستند و توافق با اسرائیل می تواند تأثیر منفی بر توانایی این کشور در رهبری جهان اسلام داشته باشد. در سوی دیگر ماجرا با توجه به جایگاه سعودی در جهان اسلام، توافق نامه عادی سازی برای اسرائیل بسیار ارزشمند است چرا که چنین توافق نامه ای می تواند روابط با کل جهان اسلام را تسهیل کند.

از منظر فرامنطقه ای برقراری روابط رسمی با اسرائیل به عربستان سعودی کمک می کند تا اهداف دیگری را تحقق بخشد. در سال های اخیر، هیئت حاکمه سعودی در مورد تمایل ایالات متحده برای ایستادن در کنار آن در هنگام به خطر افتادن منافع اساسی خود دچار تردید شده اند. عربستان علاقه آشکاری دارد که واشنگتن عمیقا در خاورمیانه درگیر باشد و نسبت به منافع عربستان به ویژه در برابر ایران، متعهد و حساس تر باشد. ریاض توافق با اسرائیل را وسیله ای برای تقویت روابط خود با ایالات متحده می داند. تقویت روابط با ایالات متحده در زمره عالی ترین منافع سعودی است و موفقیت در این کار می تواند بر وضعیت داخلی و جایگاه محمد بن سلمان نیز تأثیر مثبتی بگذارد. همچنین عربستان سعودی معتقد است که توافق با اسرائیل احتمالاً باعث بهبود چهره و وضعیت سعودی از جمله در کنگره آمریکا می شود که در چند سال اخیر به دلیل اقدامات متعدد آسیب دیده است. این امر با تلاشهای سعودی برای پیش بردن پروژه اسلام میانه رو به عنوان بخشی از روند مدرن سازی آن نیز مطابقت دارد. اما در سطح منطقه ای، عمده نگرانی ریاض عامل ایران است که انگیزه ها را برای حرکت به سمت عادی سازی روابط با اسرائیل از طریق یک توافق نامه رسمی فراهم می کند تا بتواند به عنوان یک عامل بازدارنده و ائتلاف ساز هم تلقی شود.

دکتر عبدالطیف نظری