ماجرای تشکیل انجمن پشتو مرکه/ عقبه‌های تفکر فرهنگی حکمتیار

در ماه حمل سال 1298 خورشیدی، چند ماه پس از به قدرت رسیدن امیر امان‌الله خان، او محفل بزرگی را در کابل ترتیب داد که “صد نفر عالم و فاضل را از قندهار به دارالسلطنه کابل دعوت کرد.

به رغم آن که امیر موضوع استقلال افغانستان را با بزرگان قندهار در میان گذاشت اما به تصریح «عزیزالدین وکیلی» نویسنده کتاب فرهنگ کابل باستان، “امیر با بزرگان قندهار درباره توسعه زبان پشتو گفتگو کرد.

از این عبارت مشخص می‌شود که هدف امیر از دعوت سران قندهار به کابل، ایجاد یک‌نهاد علمی برای توسعه و گسترش زبان پشتو بوده است. سرانجام این نهاد، در سال 1301 خورشیدی مطابق با 1922 میلادی در سمت شمالی ارگ دارالسلطنه کابل تأسیس گردید و اسم آن را «انجمن پشتو» یا «پشتو مرکه» گذاشتند. در قدم نخست، 12 تن از اهل سواد مناطق پشتون‌نشین عمدتاً قندهار به عضویت دائم پشتو مرکه درآمدند اما این انجمن، صدها عضو افتخاری نیز داشت که شبانه‌روزی برای گسترش و توسعه زبان پشتو فعالیت می‌کردند. ترجمه کتاب‌های فارسی و خارجی به زبان پشتو، تنظیم فرهنگ لغت و گرامر پشتو، نوشتن کتاب‌های درسی در مقاطع مختلف تحصیلی به زبان پشتو، ترجمه مصوبات و لوایح سلطنتی از فارسی به پشتو، تنظیم متون تابلوهای ادارات دولتی به پشتو، برگزاری نشست‌ها، کنفرانس‌ها و تقدیر و تمجید از فعالان ادب و زبان پشتو، تلاش برای تغییر اسامی اماکن تاریخی به زبان پشتو مثل تغییر نام سبزوار یا اسفزار سرزمین نویسنده کتاب با ارزش «روضات‌الجنات فی اوصاف مدینه هرات» به «شیندند»، برگزاری دوره‌های زبان پشتو برای کارمندان و مأموران دولتی و تألیف و تصنیف انواع کتاب به زبان پشتو، بخشی از فعالیت‌های انجمن پشتو مرکه به شمار می‌رفت.

این انجمن چنان برای دولت پرهزینه بود که روزنامه دولتی «طلوع افغان» در سال 1306 خورشیدی در شماره 86 خود، به بخشی از این هزینه‌ها اشاره‌کرده است. با این وجود، این روزنامه، به شدت اظهار نگرانی کرده است که با گذشت چهار سال از فعالیت پشتو مرکه، همه تلاش‌ها برای بسط و توسعه زبان پشتو، انگار با صفر یا «کان‌لم‌یکن»، روبرو شده است. جالب است که در همین شماره روزنامه طلوع افغان، از زبان پشتو به عنوان زبان «افغانی» یاد شده و هر جا که سخن از زبان پشتو به میان آمده، از آن به زبان افغانی نام برده شده است. البته در عصر امان‌الله خان تا سال‌های اخیر، رسانه‌های دولتی از کلمه پشتو کمتر استفاده می‌کردند بلکه تا جایی که امکان داشت، عبارت زبان افغانی را برای زبان پشتو به کاری می‌بردند. به هر حال، همان‌طور که اشاره شد، روزنامه طلوع افغان، ضمن اذعان به شکست و ناتوانی پشتو مرکه، علت این شکست را «خودغرضی اشخاصی که متاع خود را در بازار لسان افغانی[پشتو] کاسد[کساد] و جنس دانش خود را در تحریر و گفتار این زبان وطنی فاسد می‌انگاشتند» دانسته است.

البته به رغم آن که پشتو مرکه در اندک زمانی فروپاشید اما نسل دوم و سوم پشتو مرکه مثل «عبدالحی حبیبی»، «عبدالرئوف بینوا»، «محمداعظم سیستانی»، «حسن کاکر»، «صدیق روهی» و تنی چند، اقدام به فعالیت‌های هدفمندی در چارچار نهادها و کانون‌های فرهنگی مانند «پشتو تولنه» کردند که از دل همین انجمن، کتاب «پته خزانه» بیرون آمد. «انجمن تاریخ» و «دایره المعارف آریانا» دو نهاد دیگر علمی در کشور بودند که در آنجا نیز ردپای آنان دیده می‌شد. «محمدگل خان مهمند» از رجال برجسته جریان حاکم در افغانستان بود که همواره از نهادهای یادشده حمایت مادی و معنوی انجام می‌داد. اقدامات مومند یا مهمند را در پشتونیزه کردن تاریخ و جغرافیای افغانستان در مطلبی تحت عنوان «محمدگل خان مهمند در آیینه تاریخ» مرور کردیم. سخن پایانی این که اکنون سال‌ها است از پشتو مرکه و پشتو تولنه خبری نیست اما گردونه‌ای را که گردانندگان این دو نهاد در افغانستان به حرکت درآوردند، تا هنوز از حرکت نایستاده و هرازگاهی باعث تصادف و تصادم با فرهنگ غنی خراسانیان می‌گردد که چاپ «اطلس اتنوگرافی اقوام» و «دایرالمعارف افغانستان/ جدید» در چند سال اخیر از این دسته است. اظهارات دیشب گلبدین حکمتیار در خصوص دوزبانه بودن، فارسی و دری نیز بخشی از همین پروژه ناکام است که اکنون به شخصی مثل حکمتیار به میراث رسیده است. البته با وجود نارسایی‌های فراوانی که در فعالیت‌ اعضای پشتو مرکه، پشتو تولنه، انجمن تاریخ و دایره‌المعارف آریانا دیده می‌شد، خدماتی نیز در عرصه فرهنگ انجام دادند که به همان مقدار قابل قدر بوده و نه بیشتر.

مرادی