«سراج الاطفال» نخستین نشریه کودکان افغانستان در یک قرن پیش

اطلس پرس-«سراج الاطفال» نخستین نشریه مخصوص کودکان افغانستان است که در حدود یک قرن پیش در سال 1297 خورشیدی در دوره «امیر حبیب الله خان» توسط «محمود طرزی» در کابل منتشر شد.

به گزارش خبرگزاری اطلس، بصیراحمد حسینزاده خبرنگار و پزوهشگر افغانستانی درباره اولین نشریه افغانستان در حوزه کودکان اظهار داشت : محمود طرزی از آغاز انتشار سراج الاخبار به خوانندگان خود وعده داد که بعد از پایان هر سال کاری یک هدیه به خوانندگان و مشترکان خود اهدا خواهد کرد.

کتابهای «علم و اسلامیت»، «آیا چه باید کرد؟»، در سال اول به خوانندگان اهدا شد. «ادب در فن»، «توحید»، «مختصر جغرافیای عمومی»، «معلم حکمت» و «فلسفه وطن» کتابهای دیگری بود که تا پایان سال ششم به خوانندگان و مشترکان سراج الاخبار اهدا شد.

اما در سال 1297 خورشیدی که سال هشتم انتشار سراج الاخبار در پیش بود، محمود طرزی دست به کاری بزرگ زد و به خوانندگان خود وعده سپرد که در این سال هدیه متفاوت دریافت خواهند کرد و مژده داد که بزودی نشریه مخصوص کودکان افغانستان را منتشر خواهد کرد:«چون نسخه اول سراج الاطفال با شماره اول سال هشتم سراج الاخبار افغانیه با یک حسن صورت و قد و بست خوش هیات و جواهر های معرف، پرتو نثاری کند. در آنوقت خود را خود معلوم کند و حاجت به گفتن عطار ندارد.» و چندی بعد در 15 میزان سال 1297 اولین شماره سراج الاطفال که با سراج الاخبار ضمیمه بود در 4 صفحه در کابل منتشر شد.

در سرمقاله اولین شماره سال هشتم سراج الاخبار، که در 15 میزان سال 1297 منتشر شد، طرزی ضمن گلایه از اوضاع بد اقتصادی نشریه و این که نه تنها سودی نداشته بلکه ضرر هم داده است، از گران شدن قیمت سراج الاخبار در سال هشتم خبر داده و گفته است که در عوض 4 صفحه که همان سراج الاطفال باشد به نشریه اضافه شده است:«جنگ ها شد تیره، چشم ها شد خیره، هر چیزی شد گران، محررها شد قربان، همت افزایی سراج الاخبار افغانیه شد امر ضروری. گرفتن و خواندش هم حسب العاده، شد لازمی و مجبوری، همین شانزده صفحه اخبار و دو ورق پشتی آن را که تا به حال گرفته اند، بعد از این انشاالله از قرار شرایط ذیل خواهند گرفت…»

طرزی در ادامه این سرمقاله بعد از درج جدول قیمت جدید سراج الاخبار برای خریداران و مشترکین در کابل، ولایات و خارج از افغانستان، می نویسد:«پس به موجب جدول فوق، از تنخواه همه مشترکین سراج الاخبار افغانیه، قیمت اخبار در دفاتر عمومی سرکاری گشتانده خواهد شد، خواه خوش باشند خواه خفه! درین خصوص، سراج الاخبار، همین قدر کاری که کرده توانست که یک اخبار، چار صحیفه نوی ایجاد کرده ضمیمه خود بسازد و از زبان دل حضرت «بیدل» همه دل، این فرد را که:

با صد حضور باز طلبکارت آمدم

دست چمن گرفته به گلزارت آمدم!

سرائیده دست این نوباه گلزار معرفت، یعنی سراج الاطفال را گرفته، در نظر ارباب نظر تقدیم کند، دیگر کاری نتوانست…»

طرزی در بخش دیگری از این سرمقاله خواننده گان را به خرید و اشتراک سراج الاطفال ترغیب می کند و می نویسد که برای خریداران و مشترکین «تسهیلات کامله داده می شود. که از تفصیلات آن تسهیلات بالمجبور صرف نظر نموده، در آینده بیان خواهد شد.»

محمود طرزی که مدیر مسئول این نشریه بود، سراج الاطفال را چنین معرفی کرده است:«چنانچه سراج الاخبار افغانیه در راه ازدیاد معلومات عرفانیه پدران خدمت می ورزید. این سراج الاطفال یک اخبار مستقل علیحده ایست که در چهار صفحه با هر شماره سراج الاخبارافغانیه به قارئین کرام عرض اندام می نماید. وظیفه و مسلک عرض نمودن معلومات دینی، اخلاقی، و علی الخصوص علوم و فنون متداوله ایست که در مکتب ها اطفال آن را سبق می گیرند و به پرتو این سراج عصر ضیا پاش آن سبقها را به یک زبان بسیار آسان و شیرین تری تکرار و ادمان می نماید. مشک آنست که خود ببوید.

در سرمقاله اولین شماره سراج الاطفال، محمود طرزی در مورد محتوای سراج الاطفال چنین نگاشته است: «سراج الاطفال شما را از علوم و فنون نو و در تربیت و آداب عاقل شنو آگاه ساخته، به نکته های درس آموز و حکایات فایده اندوز، دماغ های شما را روشن میکند. سراج الاطفال در سبق های مکتب به شما مدد میرساند و با کلمات بسیار ساده و شیرین دری ساعت شما را به خوشی تیر میکند.»

صفحه آرایی و شکل سراج الاطفال به گونه ای بود که اسم نشریه در ستون وسط بالای صفحه اول به خط ثلث چشم را می نوازد و در سمت راست همان صفحه در مورد اشتراک نشریه برای خواننده گان اطلاعات لازم داده شده و این عبارت به چشم می خورد«همه مشترکین گرامی سراج الاخبار اطلاع داشته باشند که سراج الاطفال نیز برای شان می رسد» مطلب دیگری که در ستون سمت راست دیده می شود در مورد قیمت جداگانه سراج الاطفال است:«کسانی که جداگانه با سراج الاطفال اشتراک آرزو کنند…[ناخوانا در متن اصلی]سالانه اش از قرار ذیل است. دارالسلطنه کابل و محلقات فی سال 5 روپیه کابلی. ولایات داخله 7 روپیه و ممالک خارجی 11 روپیه». مطلب دیگری که در ستون سمت راست جلب توجه می کند در مورد شیوه مطالب ارسالی به نشریه است که طرزی در این باب نوشته است که برای مقالا، دینی، اخلاقی، و علمی ارباب قلم یکسال نشریه رایگان ارسال خواهد شد. اگر چه برخی از کلمات این قسمت متن به درستی خوانده نمی شود ولی از محتوای کلام چنین بر می آید که طرزی در آن دوران به گونه ای خواسته است حق التالیف نویسندگان نشریه را نیز بپردازد. در پایان ستون سمت راست آمده است:«اوراقیکه درج نشود اعاده نمی شود».

در ستون سمت چپ نام صاحب امتیاز و مدیر مسئول نشریه «محمود طرزی افغان» که آن زمان به نام «سر محرر» یاد می شد آمده است. در ذیل همین ستون این جمله نیز دیده می شود:« سراج الاطفال، ضمیمه سراج الاخبار افغانیه و با او یکجا نشر می شود و به غیر از سیاسیات دیگر از همه چیز بحث می کند. مسلکش تنویر افکار اطفال مکاتب دولت علیه افغانستان است». در پایان ستون سمت چپ آدرس نشریه به چشم می خورد:«دارالسلطنه کابل اداره سراج الاخبار افغانیه».

از محتوای مطالب محمود طرزی در سراج الاخبار و سراج الاطفال، به خوبی می توان فهمید که آرشیو نشریات در آن دوران از اهمیت برخوردار بوده است و طرزی از مشترکان سراج الاطفال می خواهد که در نگهداری و آرشیو آن بسیار کوشا باشند و آن را در کتابخانه های خود حفظ کنند:« بنابر آن عموم مشترکین کرام سراج الاخبار افغانیه را به طریق ضروری از حالا یاد آوری می شود که سر از شماره اول سراج الاطفال که با شماره سال هشتم سراج الاخبارافغانیه می بر آید. در حفظ نمودن شماره های خودشان خوب دقت و هوش داری فرمایند، که ضایع نشود و چون جمع کنند تا به آخر سال بیست و چهار صحیفه یی کوچک تر از حجم سراج الاخبار افغانیه را مالک می شوند که بعد از جدا نمودن، یک کتاب بسیار نفیس جداگانه یی را در کتابخانه عرفان خویشتن علاوه خواهند نمود…»

در سراج الاطفال، مسایل دینی، علمی، اجتماعی، تربیتی و سرگرمی به شیوه ساده و آسان به کودکان و نوجوانان عرضه می شد که تأثیر بسیار ژرفی در افکار آنان بر جای میگذاشت.

شعر، بازی علمی و فنی به زبان کودکان و به صورت بسیار ساده، مهم ترین مطالبی است که در این نشریه دیده شده است.

در یکی از شماره های این نشریه حرکت کره زمین به دور خورشید را به صورت دیالوگ که میان 2 متعلم مکتب صورت میگیرد آمده و به این معنی که یکی از آنها، به شکل اعتراضی میپرسد که اگر کره زمین در حرکت است، چرا انسانهای روی آن در حال لرزش و حرکت نیستند؟ در این هنگام شاگرد دیگری پاسخ علمی میدهد و توپ فوتبال را به حرکت در می آورد و مورچ های را نیز بالای توپ قرار میدهد و این گونه به دیگر شاگردان میفهماند که وجود انسان در روی کره زمین به مثابه وجود مورچه بالای توپ است.

سراج الاطفال در زمانی منتشر شد که از عمر مکاتب نوین افغانستان چند سالی می گذشت و کودکان به خواندن و نوشتن آشنا شده بودند و محمود طرزی احساس کرد که باید نشریهای برای کودکان و نوجوانان منتشر کند.

طبق نمایه مطبوعات افغانستان منتشره در فصلنامه «دُرَدری» سراج الاطفال تا 16 شماره منتشر شده است، ولی از آنجا که سراج الاطفال همراه با اولین شماره شماره سال هشتم سراج الاخبار منتشر شده است نباید بیشتر از 6 شماره منتشر شده باشد. «رسول رهین» در کتاب «تاریخ مطبوعات افغانستان» نیز در این باب نوشته است: «طوریکه گفته آمد، سراج الاطفال تا شماره ششم سال هشتم سراج الاخبار افغانیه نشر گردید. ولی بعد از شماره سال هشتم که محرران جریده سراج الاخبار افغانیه «عبد الرحمن لودین وعبد الرحمن خان داوی» زندانی گردیدند، محمود طرزی باز هم تلاش پیگیر و نوینی برای دوام کار و بلند نگهداشتن سطح علمی سراج الخبار افغانیه به خرج داد. چنانکه خود باز قلم برداشته با ترجمه کتب عمده چون منازعه علم و دین بزبان فارسی دری پرداخت. اما چنان که خود بیان میکند دشواریهای سراج الاخبار افغانیه گوناگون و بحدی بود که دیگر محرر پر کار و پر تلاش آن که بعد سالها تلاش با آرزوی دیرینه خود رسیده بود، آن همه دشواریها را که موجودیت فشار سیاسی عمده ترین آن ها بود تحمل نتوانست. چنانچه چاپ شماره اول سال هشتم از پانزده اسد تا پانزده میزان دوماه به تاخیر افتاد. روی همین دشواریها، محمود طرزی بدون آنکه کدام امر تحریری حاصل کرده باشد خودش مجبورا چاپ سراج الاخبار افغانیه را معطل قرار داد. آخرین شماره آن بتاریخ 27 قوس 1297 بچاپ رسید. در آن شماره چندین جا در ختم مضامین «باقی دارد» آمده است.» اما آن باقی دارد ها همچنان باقی مانده و سراج الاخبار افغانیه دیگر زیر ماشین چاپ نرفت.

منابع:

سراج الاطفال، شماره اول، 15 میزان، 1297 خورشیدی، کابل

مقالات محمود طرزی، عبدالغفور روان فرهادی، (انتشارات)وزارت خارجه جمهوری اسلامی افغانستان، 1387، کابل

تاریخ مطبوعات افغانستان،(از شمس النهار تا جمهوریت)، رسول رهین، (انتشارات) میوند، 1387، کابل

سیر ژورنالیزم در افغانستان، محمد کاظم آهنگ،(انتشارات) میوند، 1388، کابل

دُرَدری،(فصلنامه)، شماره 6 تا 8، ویژه نامه مطبوعات، مرکز فرهنگی نویسندگان افغانستان، مشهد، 1388

خاطرات محمود طرزی، روان فرهادی، (انتشارات) وزارت خارجه جمهوری اسلامی افغانستان، 1389، کابل

بصیراحمد حسینزاده